Project Gutenberg's Cæsar's Commentaries, Books I-IV, by Julius Cæsar

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Cæsar's Commentaries, Books I-IV
       [in Latin]

Author: Julius Cæsar

Release Date: July 3, 2008 [EBook #218]

Language: Latin

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK CÆSAR'S COMMENTARIES, BOOKS I-IV ***




Produced by Judith Boss





CAESAR'S COMMENTARIES IN LATIN

Books I-IV

By Julius Caesar





C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS PRIMUS


GALLIA est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae,
aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli
appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt.

Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit.

Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque
humanitate provinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores saepe
commeant atque ea quae ad effeminandos animos pertinent important,
proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter
bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute
praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum aut
suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt.

[Eorum una, pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine
Rhodano, continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit
etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones.

Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem
partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem.

Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani quae
est ad Hispaniam pertinet; spectat inter occasum solis et septentriones.]


Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is
M. Messala, [et P.] M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus
coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit ut de finibus suis
cum omnibus copiis exirent: perfacile esse, cum virtute omnibus
praestarent, totius Galliae imperio potiri. Id hoc facilius iis
persuasit, quod undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte
flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis
dividit; altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et
Helvetios; tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam nostram
ab Helvetiis dividit. His rebus fiebat ut et minus late vagarentur et
minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte homines
bellandi cupidi magno dolore adficiebantur. Pro multitudine autem hominum
et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere
arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem
CLXXX patebant.


His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt ea
quae ad proficiscendum pertinerent comparare, iumentorum et carrorum quam
maximum numerum coemere, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia
frumenti suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam
confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in
tertium annum profectionem lege confirmant. Ad eas res conficiendas
Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad civitates suscipit. In eo
itinere persuadet Castico, Catamantaloedis filio, Sequano, cuius pater
regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu populi Romani
amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater
ante habuerit; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri Diviciaci, qui eo tempore
principatum in civitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem
conaretur persuadet eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu
esse illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae civitatis
imperium obtenturus esset: non esse dubium quin totius Galliae plurimum
Helvetii possent; se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum
confirmat. Hac oratione adducti inter se fidem et ius iurandum dant et
regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos totius
Galliae sese potiri posse sperant.


Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata. Moribus suis Orgetoricem
ex vinculis causam dicere coegerunt; damnatum poenam sequi oportebat, ut
igni cremaretur. Die constituta causae dictionis Orgetorix ad iudicium
omnem suam familiam, ad hominum milia decem, undique coegit, et omnes
clientes obaeratosque suos, quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit;
per eos ne causam diceret se eripuit. Cum civitas ob eam rem incitata
armis ius suum exequi conaretur multitudinemque hominum ex agris
magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est; neque abest suspicio, ut
Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit.


Post eius mortem nihilo minus Helvetii id quod constituerant facere
conantur, ut e finibus suis exeant. Ubi iam se ad eam rem paratos esse
arbitrati sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad
quadringentos, reliqua privata aedificia incendunt; frumentum omne,
praeter quod secum portaturi erant, comburunt, ut domum reditionis spe
sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent; trium mensum molita
cibaria sibi quemque domo efferre iubent. Persuadent Rauracis et Tulingis
et Latobrigis finitimis, uti eodem usi consilio oppidis suis vicisque
exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui trans Rhenum incoluerant
et in agrum Noricum transierant Noreiamque oppugnabant, receptos ad se
socios sibi adsciscunt.


Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum
per Sequanos, angustum et difficile, inter montem Iuram et flumen
Rhodanum, vix qua singuli carri ducerentur, mons autem altissimus
impendebat, ut facile perpauci prohibere possent; alterum per provinciam
nostram, multo facilius atque expeditius, propterea quod inter fines
Helvetiorum et Allobrogum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit isque
non nullis locis vado transitur. Extremum oppidum Allobrogum est
proximumque Helvetiorum finibus Genava. Ex eo oppido pons ad Helvetios
pertinet. Allobrogibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo in
populum Romanum viderentur, existimabant vel vi coacturos ut per suos
fines eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem
dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies erat a. d. V.
Kal. Apr. L. Pisone, A. Gabinio consulibus.


Caesari cum id nuntiatum esset, eos per provincia nostram iter facere
conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus in
Galliam ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit. Provinciae toti quam
maximum potest militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore
legio una), pontem, qui erat ad Genavam, iubet rescindi. Ubi de eius
aventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos
civitatis, cuius legationis Nammeius et Verucloetius principem locum
obtinebant, qui dicerent sibi esse in animo sine ullo maleficio iter per
provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent nullum: rogare ut
eius voluntate id sibi facere liceat. Caesar, quod memoria tenebat
L. Cassium consulem occisum exercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub
iugum missum, concedendum non putabat; neque homines inimico animo, data
facultate per provinciam itineris faciundi, temperaturos ab iniuria et
maleficio existimabat. Tamen, ut spatium intercedere posset dum milites
quos imperaverat convenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum
sumpturum: si quid vellent, ad Id. April. reverterentur.


Interea ea legione quam secum habebat militibusque, qui ex provincia
convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem
Iuram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum XVIIII
murum in altitudinem pedum sedecim fossamque perducit. Eo opere perfecto
praesidia disponit, castella communit, quo facilius, si se invito transire
conentur, prohibere possit. Ubi ea dies quam constituerat cum legatis
venit et legati ad eum reverterunt, negat se more et exemplo populi Romani
posse iter ulli per provinciam dare et, si vim lacere conentur,
prohibiturum ostendit. Helvetii ea spe deiecti navibus iunctis ratibusque
compluribus factis, alii vadis Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat,
non numquam interdiu, saepius noctu si perrumpere possent conati, operis
munitione et militum concursu et telis repulsi, hoc conatu destiterunt.


Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter
angustias ire non poterant. His cum sua sponte persuadere non possent,
legatos ad Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis
impetrarent. Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat
et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in
matrimonium duxerat, et cupiditate regni adductus novis rebus studebat et
quam plurimas civitates suo beneficio habere obstrictas volebat. Itaque
rem suscipit et a Sequanis impetrat ut per fines suos Helvetios ire
patiantur, obsidesque uti inter sese dent perficit: Sequani, ne itinere
Helvetios prohibeant, Helvetii, ut sine maleficio et iniuria transeant.


Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per agrum Sequanorum et
Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui non longe a Tolosatium
finibus absunt, quae civitas est in provincia. Id si fieret, intellegebat
magno cum periculo provinciae futurum ut homines bellicosos, populi Romani
inimicos, locis patentibus maximeque frumentariis finitimos haberet. Ob
eas causas ei munitioni quam fecerat T. Labienum legatum praeficit; ipse
in Italiam magnis itineribus contendit duasque ibi legiones conscribit et
tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum
iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire
contendit. Ibi Ceutrones et Graioceli et Caturiges locis superioribus
occupatis itinere exercitum prohibere conantur. Compluribus his proeliis
pulsis ab Ocelo, quod est [oppidum] citerioris provinciae extremum, in
fines Vocontiorum ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde in
Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavos exercitum ducit. Hi sunt
extra provinciam trans Rhodanum primi.


Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant
et in Haeduorum fines pervenerant eorumque agros populabantur. Haedui,
cum se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt
rogatum auxilium: ita se omni tempore de populo Romano meritos esse ut
paene in conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi [eorum] in
servitutem abduci, oppida expugnari non debuerint. Eodem tempore [quo]
Haedui Ambarri, necessarii et consanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem
faciunt sese depopulatis agris non facile ab oppidis vim hostium
prohibere. Item Allobroges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque
habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri
solum nihil esse reliqui. Quibus rebus adductus Caesar non expectandum
sibi statuit dum, omnibus, fortunis sociorum consumptis, in Santonos
Helvetii pervenirent.


Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum
influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat
iudicari non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant.
Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum
Helvetios id flumen traduxisse, quartam vero partem citra flumen Ararim
reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus
ad eam partem pervenit quae nondum flumen transierat. Eos impeditos et
inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit; reliqui sese fugae
mandarunt atque in proximas silvas abdiderunt. Is pagus appellabatur
Tigurinus; nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est. Hic
pagus unus, cum domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem
interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. Ita sive casu sive
consilio deorum immortalium quae pars civitatis Helvetiae insignem
calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenam persolvit. Qua in
re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod
eius soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio
quo Cassium interfecerant.


Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset,
pontem in Arari faciendum curat atque ita exercitum traducit. Helvetii
repentino eius adventu commoti cum id quod ipsi diebus XX aegerrime
confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisse intellegerent,
legatos ad eum mittunt; cuius legationis Divico princeps fuit, qui bello
Cassiano dux Helvetiorum fuerat. Is ita cum Caesare egit: si pacem
populus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partem ituros atque ibi
futuros Helvetios ubi eos Caesar constituisset atque esse voluisset; sin
bello persequi perseveraret, reminisceretur et veteris incommodi populi
Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. Quod improviso unum pagum
adortus esset, cum ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non
possent, ne ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos
despiceret. Se ita a patribus maioribusque suis didicisse, ut magis
virtute contenderent quam dolo aut insidiis niterentur. Quare ne
committeret ut is locus ubi constitissent ex calamitate populi Romani et
internecione exercitus nomen caperet aut memoriam proderet.


His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitationis dari, quod eas
res quas legati Helvetii commemorassent memoria teneret, atque eo gravius
ferre quo minus merito populi Romani accidissent; qui si alicuius iniuriae
sibi conscius fuisset, non fuisse difficile cavere; sed eo deceptum, quod
neque commissum a se intellegeret quare timeret neque sine causa timendum
putaret. Quod si veteris contumeliae oblivisci vellet, num etiam
recentium iniuriarum, quod eo invito iter per provinciam per vim
temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas vexassent,
memoriam deponere posse? Quod sua victoria tam insolenter gloriarentur
quodque tam diu se impune iniurias tulisse admirarentur, eodem pertinere.

Consuesse enim deos immortales, quo gravius homines ex commutatione rerum
doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum
res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea ita sint, tamen, si
obsides ab iis sibi dentur, uti ea quae polliceantur facturos intellegat,
et si Haeduis de iniuriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si
Allobrogibus satis faciunt, sese cum iis pacem esse facturum. Divico
respondit: ita Helvetios a maioribus suis institutos esse uti obsides
accipere, non dare, consuerint; eius rem populum Romanum esse testem. Hoc
responso dato discessit.


Postero die castra ex eo loco movent. Idem facit Caesar equitatumque
omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex omni provincia et Haeduis atque
eorum sociis coactum habebat, praemittit, qui videant quas in partes
hostes iter faciant. Qui cupidius novissimum agmen insecuti alieno loco
cum equitatu Helvetiorum proelium committunt; et pauci de nostris cadunt.

Quo proelio sublati Helvetii, quod quingentis equitibus tantam
multitudinem equitum propulerant, audacius subsistere non numquam et
novissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt. Caesar suos a
proelio continebat, ac satis habebat in praesentia hostem rapinis,
pabulationibus populationibusque prohibere. Ita dies circiter XV iter
fecerunt uti inter novissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius
quinis aut senis milibus passuum interesset.


Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publice
polliciti, flagitare. Nam propter frigora [quod Gallia sub
septentrionibus, ut ante dictum est, posita est,] non modo frumenta in
agris matura non erant, sed ne pabuli quidem satis magna copia suppetebat;
eo autem frumento quod flumine Arari navibus subvexerat propterea uti
minus poterat quod iter ab Arari Helvetii averterant, a quibus discedere
nolebat. Diem ex die ducere Haedui: conferri, comportari, adesse dicere.
Ubi se diutius duci intellexit et diem instare quo die frumentum
militibus metiri oporteret, convocatis eorum principibus, quorum magnam
copiam in castris habebat, in his Diviciaco et Lisco, qui summo
magistratui praeerat, quem vergobretum appellant Haedui, qui creatur
annuus et vitae necisque in suos habet potestatem, graviter eos accusat,
quod, cum neque emi neque ex agris sumi possit, tam necessario tempore,
tam propinquis hostibus ab iis non sublevetur, praesertim cum magna ex
parte eorum precibus adductus bellum susceperit[; multo etiam gravius quod
sit destitutus queritur].


Tum demum Liscus oratione Caesaris adductus quod antea tacuerat
proponit: esse non nullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat,
qui privatim plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditiosa atque
improba oratione multitudinem deterrere, ne frumentum conferant quod
debeant: praestare, si iam principatum Galliae obtinere non possint,
Gallorum quam Romanorum imperia perferre, neque dubitare [debeant] quin,
si Helvetios superaverint Romani, una cum reliqua Gallia Haeduis
libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra consilia quaeque in castris
gerantur hostibus enuntiari; hos a se coerceri non posse. Quin etiam,
quod necessariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese quanto
id cum periculo fecerit, et ob eam causam quam diu potuerit tacuisse.


Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diviciaci fratrem, designari
sentiebat, sed, quod pluribus praesentibus eas res iactari nolebat,
celeriter concilium dimittit, Liscum retinet. Quaerit ex solo ea quae in
conventu dixerat. Dicit liberius atque audacius. Eadem secreto ab aliis
quaerit; reperit esse vera: ipsum esse Dumnorigem, summa audacia, magna
apud plebem propter liberalitatem gratia, cupidum rerum novarum.

Complures annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia parvo
pretio redempta habere, propterea quod illo licente contra liceri audeat
nemo. His rebus et suam rem familiarem auxisse et facultates ad
largiendum magnas comparasse; magnum umerum equitatus suo sumptu semper
alere et circum se habere, neque solum domi, sed etiam apud finitimas
civitates largiter posse, atque huius potentiae causa matrem in
Biturigibus homini illic nobilissimo ac potentissimo conlocasse; ipsum ex
Helvetiis uxorem habere, sororum ex matre et propinquas suas nuptum in
alias civitates conlocasse. Favere et cupere Helvetiis propter eam
adfinitatem, odisse etiam suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum
adventu potentia eius deminuta et Diviciacus frater in antiquum locum
gratiae atque honoris sit restitutus. Si quid accidat Romanis, summam in
spem per Helvetios regni obtinendi venire; imperio populi Romani non modo
de regno, sed etiam de ea quam habeat gratia desperare. Reperiebat etiam
in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucis ante diebus
esset factum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque eius equitibus
(nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix praeerat):

eorum fuga reliquum esse equitatum perterritum.


Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae res
accederent, quod per fines Sequanorum Helvetios traduxisset, quod obsides
inter eos dandos curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo et civitatis
sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum
accusaretur, satis esse causae arbitrabatur quare in eum aut ipse
animadverteret aut civitatem animadvertere iuberet. His omnibus rebus
unum repugnabat, quod Diviciaci fratris summum in populum Romanum studium,
summum in se voluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam
cognoverat; nam ne eius supplicio Diviciaci animum offenderet verebatur.

Itaque prius quam quicquam conaretur, Diviciacum ad se vocari iubet et,
cotidianis interpretibus remotis, per C. Valerium Troucillum, principem
Galliae provinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem
habebat, cum eo conloquitur; simul commonefacit quae ipso praesente in
concilio [Gallorum] de Dumnorige sint dicta, et ostendit quae separatim
quisque de eo apud se dixerit. Petit atque hortatur ut sine eius
offensione animi vel ipse de eo causa cognita statuat vel civitatem
statuere iubeat.


Diviciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrare coepit ne
quid gravius in fratrem statueret: scire se illa esse vera, nec quemquam
ex eo plus quam se doloris capere, propterea quod, cum ipse gratia
plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam
posset, per se crevisset; quibus opibus ac nervis non solum ad minuendam
gratiam, sed paene ad perniciem suam uteretur. Sese tamen et amore
fraterno et existimatione vulgi commoveri. Quod si quid ei a Caesare
gravius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud eum teneret, neminem
existimaturum non sua voluntate factum; qua ex re futurum uti totius
Galliae animi a se averterentur. Haec cum pluribus verbis flens a Caesare
peteret, Caesar eius dextram prendit; consolatus rogat finem orandi
faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit uti et rei publicae
iniuriam et suum dolorem eius voluntati ac precibus condonet. Dumnorigem
ad se vocat, fratrem adhibet; quae in eo reprehendat ostendit; quae ipse
intellegat, quae civitas queratur proponit; monet ut in reliquum tempus
omnes suspiciones vitet; praeterita se Diviciaco fratri condonare dicit.

Dumnorigi custodes ponit, ut quae agat, quibuscum loquatur scire possit.


Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse
milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis
in circuitu ascensus qui cognoscerent misit.Renuntiatum est facilem esse.

De tertia vigilia T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus legionibus
et iis ducibus qui iter cognoverant summum iugum montis ascendere iubet;
quid sui consilii sit ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem itinere quo
hostes ierant ad eos contendit equitatumque omnem ante se mittit.

P. Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur et in exercitu
L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.


Prima luce, cum summus mons a [Lucio] Labieno teneretur, ipse ab
hostium castris non longius mille et quingentis passibus abesset neque, ut
postea ex captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus
esset, Considius equo admisso ad eum accurrit, dicit montem, quem a
Labieno occupari voluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicis armis
atque insignibus cognovisse. Caesar suas copias in proximum collem
subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare ne
proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium castra visae
essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte occupato
nostros expectabat proelioque abstinebat. Multo denique die per
exploratores Caesar cognovit et montem a suis teneri et Helvetios castra,
movisse et Considium timore perterritum quod non vidisset pro viso sibi
renuntiavisse. Eo die quo consuerat intervallo hostes sequitur et milia
passuum tria ab eorum castris castra ponit.


Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercitui
frumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorum longe
maximo et copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII aberat, rei
frumentariae prospiciendum existimavit; [itaque] iter ab Helvetiis avertit
ac Bibracte ire contendit. Ea res per fugitivos L. Aemilii, decurionis
equitum Gallorum, hostibus nuntiatur. Helvetii, seu quod timore
perterritos Romanos discedere a se existimarent, eo magis quod pridie
superioribus locis occupatis proelium non commisissent, sive eo quod re
frumentaria intercludi posse confiderent, commutato consilio atque itinere
converso nostros a novissimo agmine insequi ac lacessere coeperunt.


Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem
subduxit equitatumque, qui sustineret hostium petum, misit. Ipse interim
in colle medio triplicem aciem instruxit legionum quattuor veteranarum; in
summo iugo duas legiones quas in Gallia citeriore proxime conscripserat et
omnia auxilia conlocavit, ita ut supra se totum montem hominibus
compleret; impedimenta sarcinasque in unum locum conterri et eum ab iis
qui in superiore acie constiterant muniri iussit. Helvetii cum omnibus
suis carris secuti impedimenta in unum locum contulerunt; ipsi
concertissima acie, reiecto nostro equitatu, phalange facta sub primam
nostram aciem successerunt.


Caesar primum suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut
aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium
commisit. Milites loco superiore pilis missis facile hostium phalangem
perfregerunt. Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetum fecerunt.

Gallis magno ad pugnam erat impedimento quod pluribus eorum scutis uno
ictu pilorum transfixis et conligatis, cum ferrum se inflexisset, neque
evellere neque sinistra impedita satis commode pugnare poterant, multi ut
diu iactato bracchio praeoptarent scutum manu emittere et nudo corpore
pugnare. Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons suberit
circiter mille passuum [spatio], eo se recipere coeperunt. Capto monte et
succedentibus nostris, Boi et Tulingi, qui hominum milibus circiter XV
agmen hostium claudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros
[ab] latere aperto adgressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui
in montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare
coeperunt. Romani [conversa] signa bipertito intulerunt: prima et
secunda acies, ut victis ac submotis resisteret, tertia, ut venientes
sustineret.


Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cum
sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in
montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt.

Nam hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit,
aversum hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad impedimenta
pugnatum est, propterea quod pro vallo carros obiecerunt et e loco
superiore in nostros venientes tela coiciebant et non nulli inter carros
rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant. Diu cum
esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi
Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter
hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt
[nullam partem noctis itinere intermisso]; in fines Lingonum die quarto
pervenerunt, cum et propter vulnera militum et propter sepulturam
occisorum nostri [triduum morati] eos sequi non potuissent. Caesar ad
Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos frumento neve alia re iuvarent:
qui si iuvissent, se eodem loco quo Helvetios habiturum. Ipse triduo
intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.


Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum
miserunt. Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes proiecissent
suppliciterque locuti flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo
tum essent suum adventum expectare iussisset, paruerunt. Eo postquam
Caesar pervenit, obsides, arma, servos qui ad eos perfugissent, poposcit.

Dum ea conquiruntur et conferuntur, [nocte intermissa] circiter hominum
milia VI eius pagi qui Verbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne
armis traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis inducti, quod in
tanta multitudine dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino
ignorari posse existimarent, prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad
Rhenum finesque Germanorum contenderunt.


Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uti conquirerent
et reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit; reductos in
hostium numero habuit; reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis traditis
in deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos,
unde erant profecti, reverti iussit, et, quod omnibus frugibus amissis
domi nihil erat quo famem tolerarent, Allobrogibus imperavit ut iis
frumenti copiam facerent; ipsos oppida vicosque, quos incenderant,
restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum locum unde
Helvetii discesserant vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani, qui
trans Rhenum incolunt, [ex] suis finibus in Helvetiorum fines transirent
et finitimi Galliae provinciae Allobrogibusque essent. Boios petentibus
Haeduis, quod egregia virtute erant cogniti, ut in finibus suis
conlocarent, concessit; quibus illi agros dederunt quosque postea in parem
iuris libertatisque condicionem atque ipsi erant receperunt.


In castris Hevetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae
et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat,
qui numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et item separatim,
[quot] pueri, senes mulieresque. [Quarum omnium rerum] summa erat capitum
Helvetiorum milium CCLXIII, Tulingorum milium XXXVI, Latobrigorum XIIII,
Rauracorum XXIII, Boiorum XXXII; ex his qui arma ferre possent ad milia
nonaginta duo. Summa omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum qui domum
redierunt censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium
C et X.


Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati, principes
civitatum, ad Caesarem gratulatum convenerunt: intellegere sese, tametsi
pro veteribus Helvetiorum iniuriis populi Romani ab his poenas bello
repetisset, tamen eam rem non minus ex usu [terrae] Galliae quam populi
Romani accidisse, propterea quod eo consilio florentissimis rebus domos
suas Helvetii reliquissent uti toti Galliae bellum inferrent imperioque
potirentur, locumque domicilio ex magna copia deligerent quem ex omni
Gallia oportunissimum ac fructuosissimum iudicassent, reliquasque
civitates stipendiarias haberent. Petierunt uti sibi concilium totius
Galliae in diem certam indicere idque Caesaris facere voluntate liceret:

sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere vellent. Ea
re permissa diem concilio constituerunt et iure iurando ne quis
enuntiaret, nisi quibus communi consilio mandatum esset, inter se
sanxerunt.


Eo concilio dimisso, idem princeps civitatum qui ante fuerant ad
Caesarem reverterunt petieruntque uti sibi secreto in occulto de sua
omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnes flentes
Caesari ad pedes proiecerunt: non minus se id contendere et laborare ne
ea quae dixissent enuntiarentur quam uti ea quae vellent impetrarent,
propterea quod, si enuntiatum esset, summum in cruciatum se venturos
viderent. Locutus est pro his Diviciacus Haeduus: Galliae totius
lactiones esse duas; harum alterius principatum tenere Haeduos, alterius
Arvernos. Hi cum tantopere de potentatu inter se multos annos
contenderent, factum esse uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede
arcesserentur. Horum primo circiter milia XV Rhenum transisse; postea
quam agros et cultum et copias Gallorum homines feri ac barbari
adamassent, traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium
numerum. Cum his Haeduos eorumque clientes semel atque iterum armis
contendisse; magnam calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem
senatum, omnem equitatum amisisse. Quibus proeliis calamitatibusque
fractos, qui et sua virtute et populi Romani hospitio atque amicitia
plurimum ante in Gallia potuissent, coactos esse Sequanis obsides dare
nobilissimos civitatis et iure iurando civitatem obstringere sese neque
obsides repetituros neque auxilium a populo Romano imploraturos neque
recusaturos quo minus perpetuo sub illorum dicione atque imperio essent.

Unum se esse ex omni civitate Haeduorum qui adduci non potuerit ut iuraret
aut liberos suos obsides daret. Ob eam rem se ex civitate profugisse et
Romam ad senatum venisse auxilium postulatum, quod solus neque iure
iurando neque obsidibus teneretur. Sed peius victoribus Sequanis quam
Haeduis victis accidisse, propterea quod Ariovistus, rex Germanorum, in
eorum finibus consedisset tertiamque partem agri Sequani, qui esset
optimus totius Galliae, occupavisset et nunc de altera parte tertia
Sequanos decedere iuberet, propterea quod paucis mensibus ante Harudum
milia hominum XXIIII ad eum venissent, quibus locus ac sedes pararentur.

Futurum esse paucis annis uti omnes ex Galliae finibus pellerentur atque
omnes Germani Rhenum transirent; neque enim conferendum esse Gallicum cum
Germanorum agro neque hanc consuetudinem victus cum illa comparandam.

Ariovistum autem, ut semel Gallorum copias proelio vicerit, quod proelium
factum sit ad Magetobrigam, superbe et crudeliter imperare, obsides
nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla cruciatusque
edere, si qua res non ad nutum aut ad voluntatem eius facta sit. Hominem
esse barbarum, iracundum, temerarium: non posse eius imperia, diutius
sustineri. Nisi quid in Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus
Gallis idem esse faciendum quod Helvetii fecerint, ut domo emigrent, aliud
domicilium, alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque,
quaecumque accidat, experiantur. Haec si enuntiata Ariovisto sint, non
dubitare quin de omnibus obsidibus qui apud eum sint gravissimum
supplicium sumat. Caesarem vel auctoritate sua atque exercitus vel
recenti victoria vel nomine populi Romani deterrere posse ne maior
multitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque omnem ab Ariovisti
iniuria posse defendere.


Hac oratione ab Diviciaco habita omnes qui aderant magno fletu
auxilium a Caesare petere coeperunt. Animadvertit Caesar unos ex omnibus
Sequanos nihil earum rerum facere quas ceteri facerent sed tristes capite
demisso terram intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis
quaesiit. Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia taciti
permanere. Cum ab his saepius quaereret neque ullam omnino vocem
exprimere posset, idem Diviacus Haeduus respondit: hoc esse miseriorem et
graviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum, quod soli ne in occulto
quidem queri neque auxilium implorare auderent absentisque Ariovisti
crudelitatem, velut si cora adesset, horrerent, propterea quod reliquis
tamen fugae facultas daretur, Sequanis vero, qui intra fines suos
Ariovistum recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent,
omnes cruciatus essent perferendi.


His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit
pollicitusque est sibi eam rem curae futuram; magnam se habere spem et
beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriis facturum.

Hac oratione habita, concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum
hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putaret, in
primis quod Haeduos, fratres consanguineosque saepe numero a senatu
appellatos, in servitute atque [in] dicione videbat Germanorum teneri
eorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat; quod in
tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et rei publicae esse
arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere Rhenum transire et in
Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano periculosum
videbat, neque sibi homines feros ac barbaros temperaturos existimabat
quin, cum omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutonique
fecissent, in provinciam exirent atque inde in Italiam contenderent [,
praesertim cum Sequanos a provincia nostra Rhodanus divideret]; quibus
rebus quam maturrime occurrendum putabat. Ipse autem Ariovistus tantos
sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non videretur.


Quam ob rem placuit ei ut ad Ariovistum legatos mitteret, qui ab eo
postularent uti aliquem locum medium utrisque conloquio deligeret: velle
sese de re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi
Ariovistus respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum
venturum fuisse; si quid ille se velit, illum ad se venire oportere.

Praeterea se neque sine exercitu in eas partes Galliae venire audere quas
Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu atque molimento in
unum locum contrahere posse. Sibi autem mirum videri quid in sua Gallia,
quam bello vicisset, aut Caesari aut omnino populo Romano negotii esset.


His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar legatos cum
his mandatis mittit: quoniam tanto suo populique Romani beneficio
adtectus, cum in consulatu suo rex atque amicus a senatu appellatus esset,
hanc sibi populoque Romano gratiam referret ut in conloquium venire
invitatus gravaretur neque de communi re dicendum sibi et cognoscendum
putaret, haec esse quae ab eo postularet: primum ne quam multitudinem
hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde obsides quos
haberet ab Haeduis redderet Sequanisque permitteret ut quos illi haberent
voluntate eius reddere illis liceret; neve Haeduos iniuria lacesseret neve
his sociisque eorum bellum inferret. Si [id] ita fecisset, sibi populoque
Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo futuram; si non
impetraret, sese, quoniam M. Messala, M. Pisone consulibus senatus
censuisset uti quicumque Galliam provinciam obtineret, quod commodo rei
publicae lacere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani
defenderet, se Haeduorum iniurias non neglecturum.


Ad haec Ariovistus respondit: ius esse belli ut qui vicissent iis
quos vicissent quem ad modum vellent imperarent. Item populum Romanum
victis non ad alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare
consuesse. Si ipse populo Romano non praescriberet quem ad modum suo iure
uteretur, non oportere se a populo Romano in suo iure impediri. Haeduos
sibi, quoniam belli fortunam temptassent et armis congressi ac superati
essent, stipendiarios esse factos. Magnam Caesarem iniuriam facere, qui
suo adventu vectigalia sibi deteriora faceret. Haeduis se obsides
redditurum non esse neque his neque eorum sociis iniuria bellum inlaturum,
si in eo manerent quod convenisset stipendiumque quotannis penderent; si
id non fecissent, longe iis fraternum nomen populi Romani afuturum. Quod
sibi Caesar denuntiaret se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem
secum sine sua pernicie contendisse. Cum vellet, congrederetur:

intellecturum quid invicti Germani, exercitatissimi in armis, qui inter
annos XIIII tectum non subissent, virtute possent.


Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur et legati ab Haeduis
et a Treveris veniebant: Haedui questum quod Harudes, qui nuper in
Galliam transportati essent, fines eorum popularentur: sese ne obsidibus
quidem datis pacem Ariovisti redimere potuisse; Treveri autem, pagos
centum Sueborum ad ripas Rheni consedisse, qui Rhemum transire conarentur;
his praeesse Nasuam et Cimberium fratres. Quibus rebus Caesar vehementer
commotus maturandum sibi existimavit, ne, si nova manus Sueborum cum
veteribus copiis Ariovisti sese coniunxisset, minus facile resisti posset.
Itaque re frumentaria quam celerrime potuit comparata magnis itineribus
ad Ariovistum contendit.


Cum tridui viam processisset, nuntiatum est ei Ariovistum cum suis
omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum
Sequanorum, contendere [triduique viam a suis finibus processisse]. Id ne
accideret, magnopere sibi praecavendum Caesar existimabat. Namque omnium
rerum quae ad bellum usui erant summa erat in eo oppido facultas, idque
natura loci sic muniebatur ut magnam ad ducendum bellum daret facultatem,
propterea quod flumen [alduas] Dubis ut circino circumductum paene totum
oppidum cingit, reliquum spatium, quod est non amplius pedum MDC, qua
flumen intermittit, mons continet magna altitudine, ita ut radices eius
montis ex utraque parte ripae fluminis contingant, hunc murus circumdatus
arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc Caesar magnis nocturnis
diurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi praesidium
conlocat.


Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa
moratur, ex percontatione nostrorum vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui
ingenti magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute atque
exercitatione in armis esse praedicabant (saepe numero sese cum his
congressos ne vultum quidem atque aciem oculorum dicebant ferre potuisse),
tantus subito timor omnem exercitum occupavit ut non mediocriter omnium
mentes animosque perturbaret. Hic primum ortus est a tribunis militum,
praefectis, reliquisque qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non
magnum in re militari usum habebant: quorum alius alia causa inlata, quam
sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat ut eius voluntate
discedere liceret; non nulli pudore adducti, ut timoris suspicionem
vitarent, remanebant. Hi neque vultum fingere neque interdum lacrimas
tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur aut
cum familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris
testamenta obsignabantur. Horum vocibus ac timore paulatim etiam ii qui
magnum in castris usum habebant, milites centurionesque quique equitatui
praeerant, perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari
volebant, non se hostem vereri, sed angustias itineris et magnitudinem
silvarum quae intercederent inter ipsos atque Ariovistum, aut rem
frumentariam, ut satis commode supportari posset, timere dicebant. Non
nulli etiam Caesari nuntiabant, cum castra moveri ac signa ferri
iussisset, non fore dicto audientes milites neque propter timorem signa
laturos.


Haec cum animadvertisset, convocato consilio omniumque ordinum ad id
consilium adhibitis centurionibus, vehementer eos incusavit: primum, quod
aut quam in partem aut quo consilio ducerentur sibi quaerendum aut
cogitandum putarent. Ariovistum se consule cupidissime populi Romani
amicitiam adpetisse; cur hunc tam temere quisquam ab officio discessurum
iudicaret? Sibi quidem persuaderi cognitis suis poslulatis atque
aequitate condicionum perspecta eum neque suam neque populi Romani gratiam
epudiaturum. Quod si furore atque amentia impulsum bellum intulisset,
quid tandem vererentur? Aut cur de sua virtute aut de ipsius diligentia
desperarent? Factum eius hostis periculum patrum nostrorum emoria Cimbris
et Teutonis a C. Mario pulsis [cum non minorem laudem exercitus quam ipse
imperator meritus videbatur]; factum etiam nuper in Italia servili
tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina, quam a nobis accepissent,
sublevarint. Ex quo iudicari posse quantum haberet in se boni constantia,
propterea quod quos aliquam diu inermes sine causa timuissent hos postea
armatos ac victores superassent. Denique hos esse eosdem Germanos
quibuscum saepe numero Helvetii congressi non solum in suis sed etiam in
illorum finibus plerumque superarint, qui tamen pares esse nostro
exercitui non potuerint. Si quos adversum proelium et fuga Gallorum
commoveret, hos, si quaererent, reperire posse diuturnitate belli
defatigatis Gallis Ariovistum, cum multos menses castris se ac paludibus
tenuisset neque sui potestatem fecisset, desperantes iam de pugna et
dispersos subito adortum magis ratione et consilio quam virtute vicisse.

Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus fuisset, hac ne
ipsum quidem sperare nostros exercitus capi posse. Qui suum timorem in
rei frumentariae simulationem angustiasque itineris conferrent, facere
arroganter, cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere
viderentur. Haec sibi esse curae; frumentum Sequanos, Leucos, Lingones
subministrare, iamque esse in agris frumenta matura; de itinere ipsos
brevi tempore iudicaturos. Quod non fore dicto audientes neque signa
laturi dicantur, nihil se ea re commoveri: scire enim, quibuscumque
exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse
aut aliquo facinore comperto avaritiam esse convictam. Suam innocentiam
perpetua vita, felicitatem Helvetiorum bello esse perspectam. Itaque se
quod in longiorem diem conlaturus fuisset repraesentaturum et proxima
nocte de quarta, vigilia castra moturum, ut quam primum intellegere posset
utrum apud eos pudor atque officium an timor plus valeret. Quod si
praeterea nemo sequatur, tamen se cum sola decima legione iturum, de qua
non dubitet, sibique eam praetoriam cohortem futuram. Huic legioni Caesar
et indulserat praecipue et propter virtutem confidebat maxime.


Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omnium mentes
summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est, princepsque X.

legio per tribunos militum ei gratias egit quod de se optimum iudicium
fecisset, seque esse ad bellum gerendum paratissimam confirmavit. Deinde
reliquae legiones cum tribunis militum et primorum ordinum centurionibus
egerunt uti Caesari satis facerent: se neque umquam dubitasse neque
timuisse neque de summa belli suum iudicium sed imperatoris esse
existimavisse. Eorum satisfactione accepta et itinere exquisito per
Diviciacum, quod ex Gallis ei maximam fidem habebat, ut milium amplius
quinquaginta circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta vigilia,
ut dixerat, profectus est. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab
exploratoribus certior factus est Ariovisti copias a nostris milia passuum
IIII et XX abesse.


Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quod antea
de conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius
accessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit
condicionem Caesar iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id
quod antea petenti denegasset ultro polliceretur, magnamque in spem
veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiis cognitis suis
postulatis fore uti pertinacia desisteret. Dies conloquio dictus est ex
eo die quintus. Interim saepe cum legati ultro citroque inter eos
mitterentur, Ariovistus postulavit ne quem peditem ad conloquium Caesar
adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur; uterque cum
equitatu veniret: alia ratione sese non esse venturum. Caesar, quod
neque conloquium interposita causa tolli volebat neque salutem suam
Gallorum equitatui committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus
equis Gallis equitibus detractis eo legionarios milites legionis X., cui
quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid
opus facto esset, haberet. Quod cum fieret, non inridicule quidam ex
militibus X. legionis dixit: plus quam pollicitus esset Caesarem facere;
pollicitum se in cohortis praetoriae loco X. legionem habiturum ad equum
rescribere.


Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic
locus aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut
erat dictum, ad conloquium venerunt. Legionem Caesar, quam equis
devexerat, passibus CC ab eo tumulo constituit. Item equites Ariovisti
pari intervallo constiterunt. Ariovistus ex equis ut conloquerentur et
praeter se denos ad conloquium adducerent postulavit. Ubi eo ventum est,
Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit, quod
rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissime missa;
quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse
tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam
haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum.

Docebat etiam quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum
Haeduis intercederent, quae senatus consulta quotiens quamque honorifica
in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum Haedui
tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam adpetissent. Populi Romani
hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil
deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero
ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset?

Postulavit deinde eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis
aut eorum sociis bellum inferret, obsides redderet, si nullam partem
Germanorum domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire
pateretur.


Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus
multa praedicavit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et
arcessitum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum
propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas,
obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quod
victores victis imponere consuerint. Non sese Gallis sed Gallos sibi
bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse ac
contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac
superatas esse. Si iterum experiri velint, se iterum paratum esse
decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod
sua voluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romani sibi
ornamento et praesidio, non detrimento esse oportere, atque se hac spe
petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur et dediticii
subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam
quam adpetierit. Quod multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se
sui muniendi, non Galliae oppugnandae causa facere; eius rei testimonium
esse quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit sed
defenderit. Se prius in Galliam venisse quam populum Romanum. Numquam
ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus
egressum. Quid sibi vellet? Cur in suas possessiones veniret?

Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi
non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse
iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a senatu
Haeduos appellatos diceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse
rerum ut non sciret neque bello Allobrogum proximo Haeduos Romanis
auxilium tulisse neque ipsos in iis contentionibus quas Haedui secum et
cum Sequanis habuissent auxilio populi Romani usos esse. Debere se
suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Gallia habeat, sui
opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his
regionibus, sese illum non pro amico sed pro hoste habiturum. Quod si eum
interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum
esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum
omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. Quod si
decessisset et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se
illum praemio remuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius
labore et periculo confecturum.


Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio desistere
non posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati ut optime
meritos socios desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti
quam populi Romani. Bello superatos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio
Maximo, quibus populus Romanus ignovisset neque in provinciam redegisset
neque stipendium posuisset. Quod si antiquissimum quodque tempus spectari
oporteret, populi Romani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium
senatus observari oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello
victam suis legibus uti voluisset.


Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites
Ariovisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides
telaque in nostros coicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suos
recepit suisque imperavit ne quod omnino telum in hostes reicerent. Nam
etsi sine ullo periculo legionis delectae cum equitatu proelium fore
videbat, tamen committendum non putabat ut, pulsis hostibus, dici posset
eos ab se per fidem in conloquio circumventos. Postea quam in vulgus
militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariovistus usus omni Gallia
Romanis interdixisset, impetumque in nostros eius equites fecissent, eaque
res conloquium ut diremisset, multo maior alacritas studiumque pugnandi
maius exercitui iniectum est.


Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: velle se de iis
rebus quae inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo: uti
aut iterum conloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, ex suis
legatis aliquem ad se mitteret. Conloquendi Caesari causa visa non est,
et eo magis quod pridie eius diei Germani retineri non potuerant quin tela
in nostros coicerent. Legatum ex suis sese magno cum periculo ad eum
missurum et hominibus feris obiecturum existimabat. Commodissimum visum
est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi filium, summa virtute et
humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio Flacco civitate donatus
erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa
iam Ariovistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in eo peccandi
Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui hospitio
Ariovisti utebatur. His mandavit quae diceret Ariovistus cognogcerent et
ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset,
exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se venirent? an speculandi
causa? Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.


Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a Caesaris castris sub
monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias
traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti
frumento commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem
intercluderet. Ex eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias
produxit et aciem instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio
contendere, ei potestas non deesset. Ariovistus his omnibus diebus
exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit. Genus
hoc erat pugnae, quo se Germani exercuerant: equitum milia erant VI,
totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia
singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis
versabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius,
concurrebant, si qui graviore vulnere accepto equo deciderat,
circumsistebant; si quo erat longius prodeundum aut celerius recipiendum,
tanta erat horum exercitatione celeritas ut iubis sublevati equorum cursum
adaequarent.


Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu
prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter
passus DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa
ad eum locum venit. Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam
castra munire iussit. [Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum
est, aberat.] Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu
Ariovistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione prohiberent.

Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsare,
tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit
et partem auxiliorum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit.



Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suas
eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit
hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire
intellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. Tum demum
Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret, misit.

Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasu suas copias
Ariovistus multis et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit.

Cum ex captivis quaereret Caesar quam ob rem Ariovistus proelio non
decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea consuetudo esset
ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibus declararent utrum
proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse fas
Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent.


Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satis esse
visum est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris
minoribus constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro
hostium numero valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici
instructa acie usque ad castra hostium accessit. Tum demum necessario
Germani suas copias castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus
intervallis, Harudes, Marcomanos, Tribocos, Vangiones, Nemetes, Sedusios,
Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris circumdederunt, ne qua spes
in fuga relinqueretur. Eo mulieres imposuerunt, quae ad proelium
proficiscentes milites passis manibus flentes implorabant ne se in
servitutem Romanis traderent.


Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit,
uti eos testes suae quisque virtutis haberet; ipse a dextro cornu, quod
eam partem minime firmam hostium esse animadverterat, proelium commisit.

Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt itaque hostes
repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non
daretur. Relictis pilis comminus gladiis pugnatum est. At Germani
celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exceperunt.
Reperti sunt complures nostri qui in phalanga insilirent et scuta manibus
revellerent et desuper vulnerarent. Cum hostium acies a sinistro cornu
pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer multitudine
suorum nostram aciem premebant. Id cum animadvertisset P. Crassus
adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter
aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.


Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nec
prius fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco
circiter L pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare
contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt. In his fuit
Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos
omnes consecuti equites nostri interfecerunt. Duae fuerunt Ariovisti
uxores, una Sueba natione, quam domo secum eduxerat, altera Norica, regis
Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea
fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera capta est. C.

Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus
traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. Quae
quidem res Caesari non minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod
hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem,
ereptum ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate
de tanta voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se
praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim
necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse
incolumem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est.


Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni venerant,
domum reverti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenum incolunt perterritos
senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt. Caesar una aestate
duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat
in hiberna in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit;
ipse in citeriorem Galliam ad conventus agendos profectus est.




C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS SECUNDUS

CUM esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti supra
demonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque item
Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem
dixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare.

Coniurandi has esse causas: primum quod vererentur ne, omni pacata
Gallia, ad eos exercitus noster adduceretur; deinde quod ab non nullis
Gallis sollicitarentur, partim qui, ut Germanos diutius in Gallia versari
noluerant, ita populi Romani exercitum hiemare atque inveterascere in
Gallia moleste ferebant, partim qui mobilitate et levitate animi novis
imperiis studebant; ab non nullis etiam quod in Gallia a potentioribus
atque iis qui ad conducendos homines facultates habebant vulgo regna
occupabantur; qui minus facile eam rem imperio nostro consequi poterant.


His nuntiis litterisque commotus Caesar duas legiones in citeriore
Gallia novas conscripsit et inita aestate in ulteriorem Galliam qui
deduceret Q. Pedium legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copia esse
inciperet, ad exercitum venit. Dat negotium Senonibus reliquisque Gallis
qui finitimi Belgis erant uti ea quae apud eos gerantur cognoscant seque
de his rebus certiorem faciant. Hi constanter omnes nuntiaverunt manus
cogi, exercitum in unum locum conduci. Tum vero dubitandum non
existimavit quin ad eos proficisceretur. Re frumentaria provisa castra
movet diebusque circiter XV ad fines Belgarum pervenit.


Eo cum de improviso celeriusque omnium opinione venisset, Remi, qui
proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium et Andebrogium,
primos civitatis, miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem atque
potestatem populi Romani permittere, neque se cum reliquis Belgis
consensisse neque contra populum Romanum coniurasse, paratosque esse et
obsides dare et imperata facere et oppidis recipere et frumento ceterisque
rebus iuvare; reliquos omnes Belgas in armis esse, Germanosque qui cis
Rhenum incolant sese cum his coniunxisse, tantumque esse eorum omnium
furorem ut ne Suessiones quidem, fratres consanguineosque suos, qui eodem
iure et isdem legibus utantur, unum imperium unumque magistratum cum ipsis
habeant, deterrere potuelint quin cum iis consentirent.


Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent et quid
in bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos esse ortos a Germanis
Rhenumque antiquitus traductos propter loci fertilitatem ibi consedisse
Gallosque qui ea loca incolerent expulisse, solosque esse qui, patrum
nostrorum memoria omni Gallia vexata, Teutonos Cimbrosque intra suos fines
ingredi prohibuerint; qua ex re fieri uti earum rerum memoria magnam sibi
auctoritatem Illagnosque spiritus in re militari sumerent. De numero
eorum omnia se habere explorata Remi dicebant, propterea quod
propinquitatibus adfinitatibus quo coniuncti quantam quisque multitudinem
in communi Belgarum concilio ad id bellum pollicitus sit cognoverint.

Plurimum inter eos Bellovacos et virtute et auctoritate et hominum numero
valere: hos posse conficere armata milia centum, pollicitos ex eo numero
electa milia LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suos
esse finitimos; fines latissimos teracissimosque agros possidere. Apud
eos fuisse regem nostra etiam memoria Diviciacum, totius Galliae
potentissimum, qui cum magnae partis harum regionum, tum etiam Britanniae
imperium obtinuerit; nunc esse regem Galbam: ad hunc propter iustitiam
prudentiamque summam totius belli omnium voluntate deferri; oppida habere
numero XII, polliceri milia armata L; totidem Nervios, qui maxime feri
inter ipsos habeantur longissimeque absint; XV milia Atrebates, Ambianos X
milia, Morinos XXV milia, Menapios VII milia, Caletos X milia, Veliocasses
et Viromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia; Condrusos, Eburones,
Caerosos, Paemanos, qui uno nomine Germani appellantur, arbitrari ad XL
milia.


Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus omnem
senatum ad se convenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit.

Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt. Ipse Diviciacum Haeduum
magnopere cohortatus docet quanto opere rei publicae comnlunisque salutis
intersit manus hostium distineri, ne cum tanta multitudine uno tempore
confligendum sit. Id fieri posse, si suas copias Haedui in fines
Bellovacorum introduxerint et eorum agros populari coeperint. His [datis]
mandatis eum a se dimittit. Postquam omnes Belgarum copias in unum locum
coactas ad se venire vidit neque iam longe abesse ab iis quos miserat
exploratoribus et ab Remis cognovit, flumen Axonam, quod est in extremis
Remorum finibus, exercitum traducere maturavit atque ibi castra posuit.

Quae res et latus ullum castrorum ripis fluminis muniebat et post eum quae
erant tuta ab hostibus reddebat et commeatus ab Remis reliquisque
civitatibus ut sine periculo ad eum portari possent efficiebat. In eo
flumine pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis
Q. Titurium Sabinum legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in
altitudinem pedum XII vallo fossaque duodeviginti pedum muniri iubet.


Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia passuum
VIII. Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo
die sustentatum est. Gallorum eadem atque Belgarum oppugnatio est haec:

ubi circumiecta multitudine hominum totis moenibus undique in murum
lapides iaci coepti sunt murusque defensoribus nudatus est, testudine
facta portas succedunt murumque subruunt. Quod tum facile fiebat. Nam
cum tanta multitudo lapides ac tela %coicerent%, in muro consistendi
potestas erat nulli. Cum finem oppugnandi nox fecisset, Iccius Remus,
summa nobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido praeerat, unus ex
iis qui legati de pace ad Caesarem venerant, nuntium ad eum mittit, nisi
subsidium sibi submittatur, sese diutius sustinere non posse.


Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui nuntii ab Iccio
venerant, Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidio
oppidanis mittit; quorum adventu et Remis cum spe delensionis studium
propugnandi accessit et hostibus eadem de causa spes potiundi oppidi
discessit. Itaque paulisper apud oppidum morati agrosque Remorum
depopulati, omnibus vicis aedificiisque quo adire potuerant incensis, ad
castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a milibus passuum minus
duobus castra posuerunt; quae castra, ut fumo atque ignibus
significabatur, amplius milibus passuum VIII latitudinem patebant.


Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam
opinionem virtutis proelio supersedere statuit; cotidie tamen equestribus
proeliis quid hostis virtute posset et quid nostri auderent
periclitabatur. Ubi nostros non esse inferiores intellexit, loco pro
castris ad aciem instruendam natura oportuno atque idoneo, quod is collis
ubi castra posita erant paululum ex planitie editus tantum adversus in
latitudinem patebat quantum loci acies instructa occupare poterat, atque
ex utraque parte lateris deiectus habebat et in fronte leniter fastigatus
paulatim ad planitiem redibat, ab utroque latere eius collis transversam
fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremas fossas castella
constituit ibique tormenta conlocavit, ne, cum aciem instruxisset, hostes,
quod tantum multitudine poterant, ab lateribus pugnantes suos circumvenire
possent. Hoc facto, duabus legionibus quas proxime conscripserat in
castris relictis ut, si quo opus esset, subsidio duci possent, reliquas VI
legiones pro castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex
castris eductas instruxerunt.


Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc si
nostri transirent hostes expectabant; nostri autem, si ab illis initium
transeundi fieret, ut impeditos adgrederentur parati in armis erant.

Interim proelio equestri inter duas acies contendebatur. Ubi neutri
transeundi initium faciunt, secundiore equitum proelio nostris Caesar suos
in castra reduxit. Hostes protinus ex eo loco ad flumen Axonam
contenderunt, quod esse post nostra castra demonstratum est. Ibi vadis
repertis partem suarum copiarum traducere conati sunt eo consilio ut, si
possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius legatus, expugnarent
pontemque interscinderent, si minus potuissent, agros Remorum
popularentur, qui magno nobis usui ad bellum gerendum erant, commeatuque
nostros prohiberent.


[Caesar] certior factus ab Titurio onlnem equitatum et levis armaturae
Numidas, funditores sagittariosque pontem traducit atque ad eos contendit.
Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in flumine
adgressi magnum eorum numerum occiderunt; per eorum corpora reliquos
audacissime transire conantes multitudine telorum reppulerunt primosque,
qui transierant, equitatu circumventos interfecerunt. Hostes, ubi et de
expugnando oppido et de flumine transeundo spem se fefellisse
intellexerunt neque nostros in locum iniquiorum progredi pugnandi causa
viderunt atque ipsos res frumentaria deficere coepit, concilio convocato
constituerunt optimum esse domum suam quemque reverti, et quorum in fines
primum Romani exercitum introduxissent, ad eos defendendos undique
convenirent, ut potius in suis quam in alienis finibus decertarent et
domesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cum
reliquis causis haec quoque ratio eos deduxit, quod Diviciacum atque
Haeduos finibus Bellovacorum adpropinquare cognoverant. His persuaderi ut
diutius morarentur neque suis auxilium terrent non poterat.


Ea re constituta, secunda vigilia magno cum, strepitu ac tumultu
castris egressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi quisque primum
itineris locum peteret et domum pervenire properaret, fecerunt ut
consimilis fugae profectio videretur. Hac re statim Caesar per
speculatores cognita insidias veritus, quod qua de causa discederent
nondum perspexerat, exercitum equitatumque castris continuit. Prima luce,
confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum, qui novissimum agmen
moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos
praefecit; T. Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam multitudinem
eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos ventum erat,
consisterent fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent, priores,
quod abesse a periculo viderentur neque ulla necessitate neque imperio
continerentur, exaudito clamore perturbatis ordinibus omnes in fuga sibi
praesidium ponerent. Ita sine ullo periculo tantam eorum multitudinem
nostri interfecerunt quantum fuit diei spatium; sub occasum solis sequi
destiterunt seque in castra, ut erat imperatum, receperunt.


Postridie eius diei Caesar, prius quam se hostes ex terrore ac fuga
reciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit
et magno itinere [confecto] ad oppidum Noviodunum contendit. Id ex
itinere oppugnare conatus, quod vacuum ab defensoribus esse audiebat,
propter latitudinem fossae murique altitudinem paucis defendentihus
expugnare non potuit. Castris munitis vineas agere quaeque ad oppugnandum
usui erant comparare coepit. Interim omnis ex fuga Suessionum multitudo
in oppidum proxima nocte convenit. Celeriter vineis ad oppidum actis,
aggere iacto turribusque constitutis, magnitudine operum, quae neque
viderant ante Galli neque audierant, et celeritate Romanorum permoti
legatos ad Caesarem de deditione mittunt et petentibus Remis ut
conservarentur impetrant.


Caesar, obsidibus acceptis primis civitatis atque ipsius Galbae regis
duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionem
Suessiones accipit exercitumque in Bellovacos ducit. Qui cum se suaque
omnia in oppidum Bratuspantium contulissent atque ab eo oppido Caesar cum
exercitu circiter milia passuum V abesset, omnes maiores natu ex oppido
egressi manus ad Caesarem tendere et voce significare coeperunt sese in
eius fidem ac potestatem venire neque contra populum Romanum armis
contendere. Item, cum ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri
mulieresque ex muro passis mallibus suo more pacem ab Romanis petierunt.


Pro his Diviciacus (nam post discessum Belgarum dimissis Haeduorum
copiis ad Cum reverterat) facit verba: Bellovacos omni tempore in fide
atque amicitia civitatis Haeduae fuisse; impulsos ab suis principibus, qui
dicerent Haeduos a Caesare in servitutem redacto. omnes indignitates
contumeliasque perferre, et ab Haeduis defecisse et populo Romano bellum
intulisse. Qui eius consilii principes fuissent, quod intellegerent
quantam calamitatem civitati intulissent, in Britanniam profugisse.

Petere non solum Bellovacos, sed etiam pro his Haeduos, ut sua clementia
ac mansuetudine in eos utatur. Quod si fecerit, Haeduorum auctoritatem
apud omnes Belgas amplificaturum, quorum auxiliis atque opibus, si qua
bella inciderint, sustentare consuerint.


Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa sese eos in fidem
recepturum et conservaturum dixit, et quod erat civitas magna inter Belgas
auctoritate atque hominum multitudine praestabat, DC obsides poposcit.

His traditis omnibusque armis ex oppido conlatis, ab eo loco in fines
Ambianorum pervenit; qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum
fines Nervii attingebant. Quorum de natura moribusque Caesar cum
quaereret, sic reperiebat: nullum esse aditum ad eos mercatoribus; nihil
pati vini reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium inferri, quod his
rebus relanguescere animos eorum et remitti virtutem existimarent; esse
homines feros magnaeque virtutis; increpitare atque incusare reliquos
Belgas, qui se populo Romano dedidissent patriamque virtutem proiecissent;
confirmare sese neque legatos missuros neque ullam condicionem pacis
accepturos.


Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivis
Sabim flumen a castris suis non amplius milibus passuum X abesse; trans id
flumen omnes Nervios consedisse adventumque ibi Romanorum expectare una
cum Atrebatibus et Viromanduis, finitimis suis (nam his utrisque
persuaserant uti eandem belli fortunam experirentur); expectari etiam ab
iis Atuatucorum copias atque esse in itinere; mulieres quique per aetatem
ad pugnam inutiles viderentur in eum locum coniecisse quo propter paludes
exercitui aditus non esset.


His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit qui locum
castris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis reliquisque Gallis
complures Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his, ut postea ex
captivis cognitum est, eorum dierum consuetudine itineris nostri exercitus
perspecta, nocte ad Nervios pervenerunt atque his demonstrarunt inter
singulas legiones impedimentorum magnum numerum intercedere, neque esse
quicquam negotii, cum prima legio in castra venisset reliquaeque legiones
magnum spatium abessent, hanc sub sarcinis adoriri; qua pulsa
impedimentisque direptis, futurum ut reliquae contra consistere non
auderent. Adiuvabat etiam eorum collsilium qui rem deferebant quod Nervii
antiquitus, cum equitatu nihil possent (neque enim ad hoc tempus ei rei
student, sed quicquid possunt, pedestribus valent copiis), quo facilius
finitimorum equitatum, si praedandi causa ad eos venissent, impedirent,
teneris arboribus incisis atque inflexis crebrisque in latitudinem ramis
enatis [et] rubis sentibusque interiectis effecerant ut instar muri hae
saepes munimentum praeberent, quo non modo non intrari sed ne perspici
quidem posset. His rebus cum iter agminis nostri impediretur, non
omittendum sibi consilium Nervii existimaverunt.


Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant. Collis
ab summo aequaliter declivis ad flumen Sabim, quod supra nominavimus,
vergebat. Ab eo flumine pari acclivitate collis nascebatur adversus huic
et contrarius, passus circiter CC infimus apertus, ab superiore parte
silvestris, ut non facile introrsus perspici posset. Intra eas silvas
hostes in occulto sese continebant; in aperto loco secundum flumen paucae
stationes equitum videbantur. Fluminis erat altitudo pedum circiter
trium.


Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; sed ratio
ordoque agminis aliter se habebat ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam
quod hostibus adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VI legiones
expeditas ducebat; post eas totius exercitus impedimenta conlocarat; inde
duae legiones quae proxime conscriptae erant totum agmen claudebant
praesidioque impedimentis erant. Equites nostri cum funditoribus
sagittariisque flumen transgressi cum hostium equitatu proelium
commiserunt. Cum se illi identidem in silvis ad suos reciperent ac rursus
ex silva in nostros impetum facerent, neque nostri longius quam quem ad
finem porrecta [ac] loca aperta pertinebant cedentes insequi auderent,
interim legiones VI quae primae venerant, opere dimenso, castra munire
coeperunt. Ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis qui in silvis
abditi latebant visa sunt, quod tempus inter eos committendi proelii
convenerat, ut intra silvas aciem ordinesque constituerant atque ipsi sese
confirmaverant, subito omnibus copiis provolaverunt impetumque in nostros
equites fecerunt. His facile pulsis ac proturbatis, incredibili
celeritate ad flumen decucurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et
in flumine [et iam in manibus nostris] hostes viderentur. Eadem autem
celeritate adverso colle ad nostra castra atque eos qui in opere occupati
erant contenderunt.


Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillum proponendum, quod
erat insigne, cum ad arma concurri oporteret; signum tuba dandum; ab opere
revocandi milites; qui paulo longius aggeris petendi causa processerant
arcessendi; acies instruenda; milites cohortandi; signum dandum. Quarum
rerum magnam partem temporis brevitas et incursus hostium impediebat. His
difficultatibus duae res erant subsidio, scientia atque usus militum, quod
superioribus proeliis exercitati quid fieri oporteret non minus commode
ipsi sibi praescribere quam ab aliis doceri poterant, et quod ab opere
singulisque legionibus singulos legatos Caesar discedere nisi munitis
castris vetuerat. Hi propter propinquitatem et celeritatem hostium nihil
iam Caesaris imperium expectabant, sed per se quae videbantur
administrabant.


Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, quam [in]
partem fors obtulit, decucurrit et ad legionem decimam devenit. Milites
non longiore oratione cohortatus quam uti suae pristinae virtutis memoriam
retinerent neu perturbarentur animo hostiumque impetum fortiter
sustinerent, quod non longius hostes aberant quam quo telum adigi posset,
proelii committendi signum dedit. Atque in alteram item cohortandi causa
profectus pugnantibus occurrit. Temporis tanta fuit exiguitas hostiumque
tam paratus ad dimicandum animus ut non modo ad insignia accommodanda sed
etiam ad galeas induendas scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit.

Quam quisque ab opere in partem casu devenit quaeque prima signa
conspexit, ad haec constitit, ne in quaerendis suis pugnandi tempus
dimitteret.


Instructo exercitu magis ut loci natura [delectusque collis] et
necessitas temporis quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat, cum
diversae legiones aliae alia in parte hostibus resisterent saepibusque
densissimis, ut ante demonstravimus, interiectis prospectus impediretur,
neque certa subsidia conlocari neque quid in quaque parte opus esset
provideri neque ab uno omnia imperia administrari poterant. Itaque in
tanta rerum iniquitate fortunae quoque eventus varii sequebantur.


Legionis VIIII. et X. milites, ut in sinistra parte aciei
constiterant, pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos vulneribusque
confectos Atrebates (nam his ea pars obvenerat) celeriter ex loco
superiore in flumen compulerunt et transire conantes insecuti gladiis
magnam partem eorum impeditam interfecerunt. Ipsi transire flumen non
dubitaverunt et in locum iniquum progressi rursus resistentes hostes
redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia in parte diversae
duae legiones, XI. et VIII., profligatis Viromanduis, quibuscum erant
congressae, ex loco superiore in ipsis fluminis ripis proeliabantur. At
totis fere castris a fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextro
cornu legio XII. et non magno ab ea intervallo VII. constitisset, omnes
Nervii confertissimo agmine duce Boduognato, qui summam imperii tenebat,
ad eum locum contenderunt; quorum pars [ab] aperto latere legiones
circumvenire, pars summum castrorum locum petere coepit.


Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis
una fuerant, quos primo hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra
reciperent, adversis hostibus occurrebant ac rursus aliam in partem fugam
petebant; et calones, qui ab decumana porta ac summo iugo collis nostros
victores flumen transire conspexerant, praedandi causa egressi, cum
respexissent et hostes in nostris castris versari vidissent, praecipites
fugae sese mandabant. Simul eorum qui cum impedimentis veniebant clamor
fremitusque oriebatur, aliique aliam in partem perterriti ferebantur.

Quibus omnibus rebus permoti equites Treveri, quorum inter Gallos virtutis
opinio est singularis, qui auxilii causa a civitate missi ad Caesarem
venerant, cum multitudine hostium castra [nostra] compleri, legiones premi
et paene circumventas teneri, calones, equites, tunditores, Numidas
diversos dissipatosque in omnes partes fugere vidissent, desperatis
nostris rebus domum contenderunt: Romanos pulsos superatosque, castris
impedimentisque eorum hostes potitos civitati renuntiaverunt.


Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum cornu prolectus, ubi
suos urgeri signisque in unum locum conlatis XII. legionis confertos
milites sibi ipsos ad pugnam esse impedimento vidit, quartae cohortis
omnibus centurionibus occisis signiferoque interfecto, signo amisso,
reliquarum cohortium omnibus fere centurionibus aut vulneratis aut
occisis, in his primipilo P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis
gravibusque vulneribus confecto, ut iam se sustinere non posset, reliquos
esse tardiores et non nullos ab novissimis deserto [loco] proelio excedere
ac tela vitare, hostes neque a fronte ex inferiore loco subeuntes
intermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto vidit,
neque ullum esse subsidium quod submitti posset, scuto ab novissimis [uni]
militi detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam aciem
processit centurionibusque nominatim appellatis reliquos cohortatus
milites signa inferre et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis uti
possent. Cuius adventu spe inlata militibus ac redintegrato animo, cum
pro se quisque in conspectu imperatoris etiam in extremis suis rebus
operam navare cuperet, paulum hostium impetus tardatus est.


Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri ab
hoste vidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legiones
coniungerent et conversa signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliis
alii subsidium ferrent neque timerent ne aversi ab hoste circumvenirentur,
audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt. Interim milites legionum
duarum quae in novissimo agmine praesidio impedimentis fuerant, proelio
nuntiato, cursu incitato in summo colle ab hostibus conspiciebantur, et
T. Labienus castris hostium potitus et ex loco superiore quae res in
nostris castris gererentur conspicatus X. legionem subsidio nostris misit.
Qui cum ex equitum et calonum fuga quo in loco res esset quantoque in
periculo et castra et legiones et imperator versaretur cognovissent, nihil
ad celeritatem sibi reliqui fecerunt.


Horum adventu tanta rerum commutatio est facta ut nostri, etiam qui
vulneribus confecti procubuissent, scutis innixi proelium redintegrarent,
calones perterritos hostes conspicati etiam inermes armatis occurrerent,
equites vero, ut turpitudinem fugae virtute delerent, omnibus in locis
pugnae se legionariis militibus praeferrent. At hostes, etiam in extrema
spe salutis, tantam virtutem praestiterunt ut, cum primi eorum
cecidissent, proximi iacentibus insisterent atque ex eorum corporibus
pugnarent, his deiectis et coacervatis cadaveribus qui superessent ut ex
tumulo tela in nostros coicerent et pila intercepta remitterent: ut non
nequiquam tantae virtutis homines iudicari deberet ausos esse transire
latissimum flumen, ascendere altissimas ripas, subire iniquissimum locum;
quae facilia ex difficillimis animi magnitudo redegerat.


Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomine Nerviorum
redacto, maiores natu, quos una cum pueris mulieribusque in aestuaria ac
paludes coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cum victoribus nihil
impeditum, victis nihil tutum arbitrarentur, omnium qui supererant
consensu legatos ad Caesarem miserunt seque ei dediderunt; et in
commemoranda civitatis calamitate ex DC ad tres senatores, ex hominum
milibus LX vix ad D, qui arma ferre possent, sese redactos esse dixerunt.

Quos Caesar, ut in miseros ac supplices usus misericordia videretur,
diligentissime conservavit suisque finibus atque oppidis uti iussit et
finitimis imperavit ut ab iniuria et maleficio se suosque prohiberent.


Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilio Nerviis
venirent, hac pugna nuntiata ex itinere domum reverterunt; cunctis oppidis
castellisque desertis sua omnia in unum oppidum egregie natura munitum
contulerunt. Quod cum ex omnibus in circuitu partibus altissimas rupes
deiectusque haberet, una ex parte leniter acclivis aditus in latitudinem
non amplius pedum CC relinquebatur; quem locum duplici altissimo muro
munierant; tum magni ponderis saxa et praeacutas trabes in muro
conlocabant. Ipsi erant ex Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter in
provinciam nostram atque Italiam; facerent, iis impedimentis quae secum
agere ac portare non poterant citra flumen Rhenum depositis custodiae [ex
suis] ac praesidio VI milia hominum una reliquerant. Hi post eorum obitum
multos annos a finitimis exagitati, cum alias bellum inferrent, alias
inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta hunc sibi domicilio
locum delegerant.


Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones
faciebant parvulisque proeliis cum nostris contendebant; postea vallo
pedum XII in circuitu %XV% milium crebrisque castellis circummuniti oppido
sese continebant. Ubi vineis actis aggere extructo turrim procul
constitui viderunt, primum inridere ex muro atque increpitare vocibus,
quod tanta machinatio a tanto spatio institueretur: quibusnam mallibus
aut quibus viribus praesertim homines tantulae staturae (nam plerumque
omnibus Gallis prae magnitudine corporum quorum brevitas nostra contemptui
est) tanti oneris turrim in muro sese [posse] conlocare confiderent?


Ubi vero moveri et adpropinquare muris viderunt, nova atque inusitata
specie commoti legatos ad Caesarem de pace miserunt, qui ad hunc modum
locuti, non se existimare Romanos sine ope divina bellum gerere, qui
tantae altitudinis machinationes tanta celeritate promovere possent, se
suaque omnia eorum potestati permittere dixerunt. Unum petere ac
deprecari: si forte pro sua clementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliis
audirent, statuisset Atuatucos esse conservandos, ne se armis despoliaret.
Sibi omnes fere finitimos esse inimicos ac suae virtuti invidere; a
quibus se defelldere traditis armis non possent. Sibi praestare, si in
eum casum deducerentur, quamvis fortunam a populo Romano pati quam ab his
per cruciatum interfici inter quos dominari consuessent.


Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine sua quam merito eorum
civitatem conservaturum, si prius quam murum aries attigisset se
dedidissent; sed deditionis nullam esse condicionem nisi armis traditis.

Se id quod in Nerviis fecisset facturum finitimisque imperaturum ne quam
dediticiis populi Romani iniuriam inferrent. Re renuntiata ad suos illi
se quae imperarentur facere dixerunt. Armorum magna multitudine de muro
in fossam, quae erat ante oppidum, iacta, sic ut prope summam muri
aggerisque altitudinem acervi armorum adaequarent, et tamen circiter parte
tertia, ut postea perspectum est, celata atque in oppido retenta, portis
patefactis eo die pace sunt usi.


Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit,
ne quam noctu oppidani a militibus iniuriam acciperent. Illi ante inito,
ut intellectum est, consilio, quod deditione facta nostros praesidia
deducturos aut denique indiligentius servaturos crediderant, partim cum
iis quae retinuerant et celaverant armis, partim scutis ex cortice factis
aut viminibus intextis, quae subito, ut temporis exiguitas postulabat,
pellibus induxerant, tertia vigilia, qua minime arduus ad nostras
munitiones accensus videbatur, omnibus copiis repente ex oppido eruptionem
fecerunt. Celeriter, ut ante Caesar imperaverat, ignibus significatione
facta, ex proximis castellis eo concursum est, pugnatumque ab hostibus ita
acriter est ut a viris fortibus in extrema spe salutis iniquo loco contra
eos qui ex vallo turribusque tela iacerent pugnari debuit, cum in una
virtute omnis spes consisteret. Occisis ad hominum milibus IIII reliqui
in oppidum reiecti sunt. Postridie eius diei refractis portis, cum iam
defenderet nemo, atque intromissis militibus nostris, sectionem eius
oppidi universa Caesar vendidit. Ab iis qui emerant capitum numerus ad
eum relatus est milium LIII.


Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una miserat ad Venetos,
Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuvios, Aulercos, Redones, quae sunt
maritimae civitates Oceanumque attingunt, certior factus est omnes eas
civitates in dicionem potestatemque populi Romani esse redactas.


His rebus gestis omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros
opinio perlata est uti ab iis nationibus quae trans Rhenum incolerent
legationes ad Caesarem mitterentur, quae se obsides daturas, imperata
facturas pollicerentur. Quas legationes Caesar, quod in Italiam
Illyricumque properabat, inita proxima aestate ad se reverti iussit. Ipse
in Carnutes, Andes, Turonos quaeque civitates propinquae iis locis erant
ubi bellum gesserat, legionibus in hiberna deductis, in Italiam profectus
est. Ob easque res ex litteris Caesaris dierum XV supplicatio decreta
est, quod ante id tempus accidit nulli.




C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS TERTIUS

CVM in Italiam proficisceretur Caesar, Ser. Galbam cum legione XII.

et parte equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui a finibus
Allobrogum et lacu Lemanno et flumine Rhodano ad summas Alpes pertinent.

Causa mittendi fuit quod iter per Alpes, quo magno cum periculo magnisque
cum portoriis mercatores ire consuerant, patefieri volebat. Huic
permisit, si opus esse arbitraretur, uti in his locis legionem hiemandi
causa conlocaret. Galba secundis aliquot proeliis factis castellisque
compluribus eorum expugnatis, missis ad eum undique legatis obsidibusque
datis et pace facta, constituit cohortes duas in Nantuatibus conlocare et
ipse cum reliquis eius legionis cohortibus in vico Veragrorum, qui
appellatur Octodurus hiemare; qui vicus positus in valle non magna adiecta
planitie altissimis montibus undique continetur. Cum hic in duas partes
flumine divideretur, alteram partem eius vici Gallis [ad hiemandum]
concessit, alteram vacuam ab his relictam cohortibus attribuit. Eum locum
vallo fossaque munivit.


Cum dies hibernorum complures transissent frumentumque eo comportari
iussisset, subito per exploratores certior factus est ex ea parte vici,
quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse montesque qui impenderent
a maxima multitudine Sedunorum et Veragrorum teneri. Id aliquot de causis
acciderat, ut subito Galli belli renovandi legionisque opprimendae
consilium caperent: primum, quod legionem neque eam plenissimam detractis
cohortibus duabus et compluribus singillatim, qui commeatus petendi causa
missi erant, absentibus propter paucitatem despiciebant; tum etiam, quod
propter iniquitatem loci, cum ipsi ex montibus in vallem decurrerent et
tela coicerent, ne primum quidem impetum suum posse sustineri
existimabant. Accedebat quod suos ab se liberos abstraetos obsidum nomine
dolebant, et Romanos non solum itinerum causa sed etiam perpetuae
possessionis culmina Alpium oceupare conari et ea loca finitimae
provinciae adiungere sibi persuasum habebant.


His nuntiis acceptis Galba, cum neque opus hibernorum munitionesque
plene essent perfectae neque de frumento reliquoque commeatu satis esset
provisum quod deditione facta obsidibusque acceptis nihil de bello
timendum existimaverat, consilio celeriter convocato sententias exquirere
coepit. Quo in consilio, cum tantum repentini periculi praeter opinionem
accidisset ac iam omnia fere superiora loca multitudine armatorum completa
conspicerentur neque subsidio veniri neque commeatus supportari
interclusis itineribus possent, prope iam desperata salute non nullae eius
modi sententiae dicebantur, ut impedimentis relictis eruptione facta isdem
itineribus quibus eo pervenissent ad salutem contenderent. Maiori tamen
parti placuit, hoc reservato ad extremum [casum] consilio interim rei
eventum experiri et castra defendere.


Brevi spatio interiecto, vix ut iis rebus quas constituissent
conlocandis atque administrandis tempus daretur, hostes ex omnibus
partibus signo dato decurrere, lapides gaesaque in vallum coicere. Nostri
primo integris viribus fortiter propugnare neque ullum flustra telum ex
loco superiore mittere, et quaecumque pars castrorum nudata defensoribus
premi videbatur, eo occurrere et auxilium ferre, sed hoc superari quod
diuturnitate pugnae hostes defessi proelio excedebant, alii integris
viribus succedebant; quarum rerum a nostris propter paucitatem fieri nihil
poterat, ac non modo defesso ex pugna excedendi, sed ne saucio quidem eius
loci ubi constiterat relinquendi ac sui recipiendi facultas dabatur.


Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur, ac non solum vires
sed etiam tela nostros deficerent, atque hostes acrius instarent
languidioribusque nostris vallum scindere et fossas complere coepissent,
resque esset iam ad extremum perducta casum, P. Sextius Baculus, primi
pili centurio, quem Nervico proelio compluribus confectum vulneribus
diximus, et item C. Volusenus, tribunus militum, vir et consilii magni et
virtutis, ad Galbam accurrunt atque unam esse spem salutis docent, si
eruptione facta extremum auxilium experirentur. Itaque convocatis
centurionibus celeriter milites certiores facit, paulisper intermitterent
proelium ac tantum modo tela missa exciperent seque ex labore reficerent,
post dato signo ex castris erumperent, atque omnem spem salutis in virtute
ponerent.


Quod iussi sunt faciunt, ac subito omnibus portis eruptione facta
neque cognoscendi quid fieret neque sui colligendi hostibus facultatem
relinquunt. Ita commutata fortuna eos qui in spem potiundorum castrorum
venerant undique circumventos intercipiunt, et ex hominum milibus amplius
XXX, quem numerum barbarorum ad castra venisse constabat, plus tertia
parte interfecta reliquos perterritos in fugam coiciunt ac ne in locis
quidem superioribus consistere patiuntur. Sic omnibus hostium copiis
fusis armisque exutis se intra munitiones suas recipiunt. Quo proelio
facto, quod saepius fortunam temptare Galba nolebat atque alio se in
hiberna consilio venisse meminerat, aliis occurrisse rebus videbat, maxime
frumenti [commeatusque] inopia permotus postero die omnibus eius vici
aedificiis incensis in provinciam reverti contendit, ac nullo hoste
prohibente aut iter demorante incolumem legionem in Nantuates, inde in
Allobroges perduxit ibique hiemavit.


His rebus gestis cum omnibus de causis Caesar pacatam Galliam
existimaret, [superatis Belgis, expulsis Germanis, victis in Alpibus
Sedunis,] atque ita inita hieme in Illyricum profectus esset, quod eas
quoque nationes adire et regiones cognoseere volebat, subitum bellum in
Gallia eoortum est. Eius belli haec fuit causa. P. Crassus adulescens
eum legione VII. proximus mare Oeeanum in Andibus hiemabat. Is, quod in
his loeis inopia frumenti erat, praefectos tribunosque militum eomplures
in finitimas civitates frumenti causa dimisit; quo in numero est
T. Terrasidius missus in Esuvios, M. Trebius Gallus in Coriosolites,
Q. Velanius eum T. Silio in Venetos.


Huius est civitatis longe amplissima auctoritas omnis orae maritimae
regionum earum, quod et naves habent Veneti plurimas, quibus in Britanniam
navigare consuerunt, et scientia atque usu rerum nauticarum ceteros
antecedunt et in magno impetu maris atque aperto paucis portibus
interiectis, quos tenent ipsi, omnes fere qui eo mari uti consuerunt
habent vectigales. Ab his fit initium retinendi Silii atque Velanii, quod
per eos suos se obsides, quos Crasso dedissent, recuperaturos
existimabant. Horum auctoritate finitimi adducti, ut sunt Gallorum subita
et repentina consilia, eadem de causa Trebium Terrasidiumque retinent et
celeriter missis legatis per suos principes inter se coniurant nihil nisi
communi consilio acturos eundemque omnes fortunae exitum esse laturos,
reliquasque civitates sollicitant, ut in ea libertate quam a maioribus
acceperint permanere quam Romanorum servitutem perferre malint. Omni ora
maritima celeriter ad suam sententiam perducta communem legationem ad
P. Crassum mittunt, si velit suos recuperare, obsides sibi remittat.


Quibus de rebus Caesar a Crasso certior factus, quod ipse aberat
longius, naves interim longas aedificari in flumine Ligeri, quod influit
in Oceanum, remiges ex provincia institui, nautas gubernatoresque
comparari iubet. His rebus celeriter administratis ipse, cum primum per
anni tempus potuit, ad exercitum contendit. Veneti reliquaeque item
civitates cognito Caesaris adventu [certiores facti], simul quod quantum
in se facinus admisissent intellegebant, [legatos, quod nomen ad omnes
nationes sanctum inviolatumque semper fuisset, retentos ab se et in
vincula coniectos,] pro magnitudine periculi bellum parare et maxime ea
quae ad usum navium pertinent providere instituunt, boc maiore spe quod
multum natura loci confidebant. Pedestria esse itinera concisa
aestuariis, navigationem impeditam propter inscientiam locorum
paucitatemque portuum sciebant, neque nostros exercitus propter inopiam
frumenti diutius apud se morari posse confidebant; ac iam ut omnia contra
opinionem acciderent, tamen sc plurimum navibus posse, [quam] Romanos
neque ullam facultatem habere navium, neque eorum locorum ubi bellum
gesturi essent vada, portus, insulas novisse; ac longe aliam esse
navigationem in concluso mari atque in vastissimo atque apertissimo Oceano
perspiciebant. His initis consiliis oppida muniunt, frumenta ex agris in
oppida comportant, naves in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum
constabat, quam plurimas possunt cogunt. Socios sibi ad id bellum
Osismos, Lexovios, Namnetes, Ambiliatos, Morinos, Diablintes, Menapios
adsciscunt; auxilia ex Britannia, quae contra eas regiones posita est,
arcessunt.


Erant hae difficultates belli gerendi quas supra ostendiIrIus, sed
tamen multa Caesarem ad id bellum incitabant: iniuria retentorum equitum
Romanorum, rebellio facta post deditionem, defectio datis obsidibus, tot
civitatum coniuratio, in primis ne hac parte neglecta reliquae nationes
sibi idem licere arbitrarentur. Itaque cum intellegeret omnes fere Gallos
novis rebus studere et ad bellum mobiliter celeriterque excitari, omnes
autem homines natura libertati studere et condicionem servitutis odisse,
prius quam plures civitates conspirarent, partiendum sibi ac latius
distribuendum exercitum putavit.


Itaque T. Labienum legatum in Treveros, qui proximi flumini Rheno
sunt, cum equitatu mittit. Huic imandat, Remos reliquosque Belgas adeat
atque in officio contineat Germanosque, qui auxilio a Belgis arcessiti
dicebantur, si per vim navibus flumen transire conentur, prohibeat.

P. Crassum cum cohortibus legionariis XII et magno numero equitatus in
Aquitaniam proficisci iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam
mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q. Titurium Sabinum legatum
cum legionibus tribus in Venellos, Coriosolites Lexoviosque mittit, qui
eam manum distinendam curet. D. Brutum adulescentem classi Gallicisque
navibus, quas ex Pictonibus et Santonis reliquisque pacatis regionibus
convenirel iusserat, praeficit et, cum primum possit, in Venetos
proficisci iubet. Ipse eo pedestribus copiis contendit.


Erant eius modi fere situs oppidorum ut posita in extremis lingulis
promunturiisque neque pedibus aditum haberent, cum ex alto se acstus
incitavisset, quod [bis] accidit semper horarum XII spatio, neque navibus,
quod rursus minuente aestu naves in vadis adflictarentur. Ita utraque re
oppidorum oppugnatio impediebatur. Ac si quando magnitudine operis forte
superati, extruso mari aggere ac molibus atque his oppidi moenibus
adaequatis, suis fortunis desperare coeperant, magno numero navium
adpulso, cuius rei summam facultatem habebant, omnia sua deportabant seque
in proxima oppida recipiebant: ibi se rursus isdem oportunitatibus loci
defendebant. Haec eo facilius Inagnaln partem aestatis faciebant quod
nostrae naves tempestatibus detinebantur summaque erat vasto atque aperto
mari, rnagnis aestibus, raris ac prope nullis portibus difficultas
navigandi.


Namque ipsorum naves ad hunc modum factae armataeque erant: carinae
aliquanto planiores quam nostrarum navium, quo facilius vada ac decessum
aestus excipere possent; prorae admodum erectae atque item puppes, ad
magnitudinem fluctuum tempestatumque accommodatae; naves totae factae ex
robore ad quamvis vim et contumeliam perferendam; transtra ex pedalibus in
altitudinem trabibus, confixa clavis ferreis digiti pollicis crassitudine;
ancorae pro funibus ferreis catenis revinctae; pelles pro velis alutaeque
tenuiter confectae, [hae] sive propter inopiam lini atque eius usus
inscientiam, sive eo, quod est magis veri simile, quod tantas tempestates
Oceani tantosque impetus ventorum sustineri ac tanta onera navium regi
velis non satis commode posse arbitrabantur. Cum his navibus nostrae
classi eius modi congressus erat ut una celeritate et pulsu remorum
praestaret, reliqua pro loci natura, pro vi tempestatum illis essent
aptiora et accommodatiora. Neque enim iis nostrae rostro nocere poterant
(tanta in iis erat firmitudo), neque propter altitudinem facile telum
adigebatur, et eadem de causa minus commode copulis continebautur.

Accedebat ut, cum [saevire ventus coepisset et] se vento dedissent, et
tempestatem ferrent facilius et in vadis consisterent tutius et ab aestu
relictae nihil saxa et cotes timerent; quarum rerum omnium nostris navibus
casus erat extimescendus.


Compluribus expugnatis oppidis Caesar, ubi intellexit frustra tantum
laborem sumi neque hostium fugam captis oppidis reprimi neque iis noceri
posse, statuit expectandam classem. Quae ubi convenit ac primum ab
hostibus visa est, circiter CCXX naves eorum paratissimae atque omni
genere armorum ornatissimae profectae ex portu nostris adversae
constiterunt; neque satis Bruto, qui classi praeerat, vel tribunis militum
centurionibusque, quibus singulae naves erant attributae, constabat quid
agerent aut quam rationem pugnae insisterent. Rostro enim noceri non
posse cognoverant; turribus autem excitatis tamen has altitudo puppium ex
barbaris navibus superabat, ut neque ex inferiore loco satis commode tela
adigi possent et missa a Gallis gravius acciderent. Una erat magno usui
res praeparata a nostris, falces praeacutae insertae adfixaeque longuriis,
non absimili forma muralium falcium. His cum funes qui antemnas ad malos
destinabant comprehensi adductique erant, navigio remis incitato
praerumpebantur. Quibus abscisis antemnae necessario concidebant, ut, cum
omnis Gallicis navibus spes in velis armamentisque consisteret, his
ereptis omnis usus navium uno tempore eriperetur. Reliquum erat certamen
positum in virtute, qua nostri milites facile superabant, atque eo magis
quod in conspectu Caesaris atque omnis exercitus res gerebatur, ut nullum
paulo fortius factum latere posset; omnes enim colles ac loca superiora,
unde erat propinquus despectus in mare, ab exercitu tenebantur.


Deiectis, ut diximus, antemnis, cum singulas binae ac ternae naves
circumsteterant, milites summa vi transcendere in hostium naves
contendebant. Quod postquam barbari fieri animadverterunt, expugnatis
compluribus navibus, cum ei rei nullum reperiretur auxilium, fuga salutem
petere contenderunt. Ac iam conversis in eam partem navibus quo ventus
ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas extitit ut se ex loco
movere non possent. Quae quidem res ad negotium conficiendum maximae fuit
oportunitati: nam singulas nostri consectati expugnaverunt, ut perpaucae
ex omni numero noctis interventu ad terram per venirent, cum ab hora fere
IIII. usque ad solis occasum pugnaretur.


Quo proelio bellum Venetorum totiusque orae maritimae confectum est.

Nam cum omnis iuventus, omnes etiam gravioris aetatis in quibus aliquid
consilii aut dignitatis fuit eo convenerant, tum navium quod ubique fuerat
in unum locum coegerant; quibus amissis reliqui neque quo se reciperent
neque quem ad modum oppida defenderent habebant. Itaque se suaque omnia
Caesari dediderunt. In quos eo gravius Caesar vindicandum statuit quo
diligentius in reliquum tempus a barbaris ius legatorum conservaretur.

Itaque omni senatu necato reliquos sub corona vendidit.


Dum haec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus cum iis copiis quas
a Caesare acceperat in fines Venellorum pervenit. His praeerat Viridovix
ac summam imperii tenebat earum omnium civitatum quae defecerant, ex
quibus exercitum [magnasque scopias] coegerat; atque his paucis diebus
Aulerci Eburovices Lexoviique, senatu suo interfecto quod auctores belli
esse nolebant, portas clauserunt seque cum Viridovice coniunxerunt;
magnaque praeterea multitudo undique ex Gallia perditorum hominum
latronumque convenerat, quos spes praedandi studiumque bellandi ab agri
cultura et cotidiano labore revocabat. Sabinus idoneo omnibus rebus loco
castris sese tenebat, cum Viridovix contra eum duorum milium spatio
consedisset cotidieque productis copiis pugnandi potestatem faceret, ut
iam non solum hostibus in contemptionem Sabinus veniret, sed etiam
nostrorum militum vocibus non nihil carperetur; tantamque opinionem
timoris praebuit ut iam ad vallum castrorum hostes accedere auderent. Id
ea de causa faciebat quod cum tanta multitudine hostium, praesertim eo
absente qui summam imperii teneret, nisi aequo loco aut oportunitate
aliqua data legato dimicandum non existimabat.


Hac confirmata opinione timoris idoneum quendam hominem et callidum
deligit, Gallum, ex iis quos auxilii causa secum habebat. Huic magnis
praemiis pollicitationibusque persuadet uti ad hostes transeat, et quid
fieri velit edocet. Qui ubi pro perfuga ad eos venit, timorem Romanorum
proponit, quibus angustiis ipse Caesar a Venetis prematur docet, eque
longius abesse quin proxima nocte Sabinus clam ex castris exercitum educat
et ad Caesarem auxilii ferendi causa proficiscatur. Quod ubi auditum est,
conclamant omnes occasionem negotii bene gerendi amittendam non esse: ad
castra iri oportere. Multae res ad hoc consilium Gallos hortabantur:

superiorum dierum Sabini cunctatio, perfugae confirmatio, inopia
cibariorum, cui rei paum diligenter ab iis erat provisum, spes Venetici
belli, et quod fere libenter. homines id quod volunt credunt. His rebus
adducti non prius Viridovicem reliquosque duces ex concilio dimittunt quam
ab iis sit concessum arma uti capiant et ad castra contendant. Qua re
concessa laeti, ut explorata victoria, sarmentis virgultisque collectis,
quibus fossas Romanorum compleant, ad castra pergunt.


Locus erat castrorum editus et paulatim ab imo acclivis circiter
passus mille. Huc magno cursu contenderunt, ut quam minimum spatii ad se
colligendos armandosque Romanis daretur, exanimatique pervenerunt.

Sabinus suos hortatus cupientibus signum dat. Impeditis hostibus propter
ea quae ferebant onera subito duabus portis eruptionem fieri iubet.

Factum est oportunitate loci, hostium inscientia ac defatigatione, virtute
militum et superiorum pugnarum exercitatione, ut ne unum quidem nostrorum
impetum ferrent ac statim terga verterent. Quos impeditos integris
viribus milites nostri consecuti magnum numerum eorum occiderunt; reliquos
equites consectati paucos, qui ex fuga evaserant, reliquerunt. Sic uno
tempore et de navali pugna Sabinus et de Sabini victoria Caesar est
certior factus, civitatesque omnes se statim Titurio dediderunt. Nam ut
ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis ac
minime resistens ad calamitates ferendas mens eorum est.


Eodem fere tempore P. Crassus., cum in Aquitaniam pervenisset, quae
[pars], ut ante dictum est, [et regionum latitudine et multitudine
hominum] tertia pars Galliae est [aestimanda], cum intellegeret in iis
locis sibi bellum gerendum ubi paucis ante annis L. Valerius Praeconinus
legatus exercitu pulso interfectus esset atque unde L. Manlius proconsul
impedimentis amissis profugisset, non mediocrem sibi diligentiam
adhibendam intellegebat. Itaque re frumentaria provisa, auxiliis
equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosa et Carcasone
et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae, ex his
regionibus nominatim evocatis, in Sotiatium fines exercitum introduxit.

Cuius adventu cognito Sotiates magnis copiis coactis, equitatuque, quo
plurimum valebant, in itinere agmen nostrum adorti primum equestre
proelium commiserunt, deinde equitatu suo pulso atque insequentibus
nostris subito pedestres copias, quas in convalle in insidiis
conlocaverant, ostenderunt. Hi nostros disiectos adorti proelium
renovarunt.


Pugnatum est diu atque acriter, cum Sotiates superioribus victoriis
freti in sua virtute totius Aquitaniae salutem positam putarent, nostri
autem quid sine imperatore et sine reliquis legionibus adulescentulo duce
efficere possent perspici cuperent; tandem confecti vulneribus hostes
terga verterunt. Quorum magno numero interfecto Crassus ex itinere
oppidum Sotiatium oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus vineas
turresque egit. Illi alias eruptione temptata, alias cuniculis ad aggerem
vineasque actis (cuius rei sunt longe peritissimi Aquitani, propterea quod
multis locis apud eos aerariae secturaeque sunt), ubi diligentia nostrorum
nihil his rebus profici posse intellexerunt, legatos ad Crassum mittunt
seque in deditionem ut recipiat petunt. Qua re impetrata arma tradere
iussi faciunt.


Atque in eam rem omnium nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi
Adiatunnus, qui summam imperii tenebat, cum DC devotis, quos illi
soldurios appellant, quorum haec est condicio, ut omnibus in vita commodis
una cum iis fruantur quorum se amicitiae dediderint, si quid his per vim
accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant; neque
adhuc hominum memoria repertus est quisquam qui, eo interfecto cuius se
amicitiae devovisset, mortem recusaret---cum his Adiatunnus eruptionem
facere conatus clamore ab ea parte munitionis sublato cum ad arma milites
concurrissent vehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum tamen
uti eadem deditionis condicione uteretur a Crasso impetravit.


Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium et Tarusatium
profectus est. Tum vero barbari commoti, quod oppidum et natura loci et
manu munitum paucis diebus quibus eo ventum erat expugnatum cognoverant,
legatos quoque versus dimittere, coniurare, obsides inter se dare, copias
parare coeperunt. Mittuntur etiam ad eas civitates legati quae sunt
citerioris Hispaniae finitimae Aquitaniae: inde auxilia ducesque
arcessuntur. Quorum adventu magna cum auctoritate et magna [cum] hominum
multitudine bellum gerere conantur. Duces vero ii deliguntur qui una cum
Q. Sertorio omnes annos fuerant summamque scientiam rei militaris habere
existimabantur. Hi consuetudine populi Romani loca capere, castra munire,
commeatibus nostros intercludere instituunt. Quod ubi Crassus
animadvertit, suas copias propter exiguitatem non facile diduci, hostem et
vagari et vias obsidere et castris satis praesidii relinquere, ob eam
causam minus commode frumentum commeatumque sibi supportari, in dies
hostium numcrum augeri, non cunctandum existimavit quin pugna decertaret.

Hac re ad consilium delata, ubi omnes idem sentire intellexit, posterum
diem pugnae constituit.


Prima luce productis omnibus copiis duplici acie instituta, auxiliis
in mediam aciem coniectis, quid hostes consilii caperent expectabat.

Illi, etsi propter multitudinem et veterem belli gloriam paucitatemque
nostrorum se tuto dimicaturos existimabant, tamen tutius esse
arbitrabantur obsessis viis commeatu intercluso sine vulnere victoria
potiri, et si propter inopiam rei frumentariae Romani se recipere
coepissent, impeditos in agmine et sub sarcinis infirmiores animo adoriri
cogitabant. Hoc consilio probato ab ducibus, productis Romanorum copiis,
sese castris tenebant. Hac re perspecta Crassus, cum sua cunctatione
atque opinione timoris hostes nostros milites alacriores ad pugnaudum
effecissent atque omnium voces audirentur expectari diutius non oportere
quin ad castra iretur, cohortatus suos omnibus cupientibus ad hostium
castra contendit.


Ibi cum alii fossas complerent, alii multis telis coniectis defensores
vallo munitionibusque depellerent, auxiliaresque, quibus ad pugnam non
multum Crassus confidebat, lapidibus telisque subministrandis et ad
aggerem caespitibus comportandis speciem atque opinionem pugnantium
praeberent, cum item ab hostibus constanter ac non timide pugnaretur
telaque ex loco superiore missa non frustra acciderent, equites circumitis
hostium castris Crasso renuntiaverunt non eadem esse diligentia ab
decumana porta castra munita facilemque aditum habere.


Crassus equitum praefectos cohortatus, ut magnis praemiis
pollicitationibusque suos excitarent, quid fieri vellet ostendit. Illi,
ut erat imperatum, eductis iis cohortibus quae praesidio castris relictae
intritae ab labore erant, et longiore itinere circumductis, ne ex hostium
castris conspici possent, omnium oculis mentibusque ad pugnam intentis
celeriter ad eas quas diximus munitiones pervenerunt atque his prorutis
prius in hostium castris constiterunt quam plane ab his videri aut quid
rei gereretur cognosci posset. Tum vero clamore ab ea parte audito nostri
redintegratis viribus, quod plerumque in spe victoriae accidere consuevit,
acrius impugnare coeperunt. Hostes undique circumventi desperatis omnibus
rebus se per munitiones deicere et fuga salutem petere contenderunt. Quos
equitatus apertissimis campis consectatus ex milium L numero, quae ex
Aquitania Cantabrisque convenisse constabat, vix quarta parte relicta,
multa nocte se in castra recepit.


Hac audita pugna maxima pars Aquitaniae sese Crasso dedidit obsidesque
ultro misit; quo in numero fuerunt Tarbelli, Bigerriones, Ptianii,
Vocates, Tarusates, Elusates, Gates, Ausci, Garumni, Sibusates, Cocosates:
paucae ultimae nationes anni tempore confisae, quod hiems suberat, id
facere neglexerunt.


Eodem fere tempore Caesar, etsi pmpe exacta iam aestas erat, tamen,
quod omni Gallia pacata Morini Menapiique supererant, qui in armis essent
neque ad eum umquam legatos de pace misissent, arbitratus id bellum
celeriter confici posse eo exercitum duxit; qui longe alia ratione ac
reliqui Galli bellum gerere coeperunt. Nam quod intellegebant maximas
nationes, quae proelio contendissent, pulsas superatasque esse,
continentesque silvas ac paludes habebant, eo se suaque omnia contulerunt.
Ad quarum initium silvarum cum Caesar pervenisset castraque munire
instituisset neque hostis interim visus esset, dispersis in opere nostris
subito ex omnibus partibus silvae evolaverunt et in nostros impetum
fecerunt. Nostri celeriter arma ceperunt eosque in silvas repulerunt et
compluribus interfectis longius impeditioribus locis secuti paucos ex suis
deperdiderunt.


Reliquis deinceps diebus Caesar silvas caedere instituit, et ne quis
inermibus imprudentibusque militibus ab latere impetus fieri posset, omnem
eam materiam quae erat caesa conversam ad hostem conlocabat et pro vallo
ad utrumque latus extruebat. Incredibili celeritate magno spatio paucis
diebus confecto, cum iam pecus atque extrema impedimenta a nostris
tenerentur, ipsi densiores silvas peterent, eius modi sunt tempestates
consecutae uti opus necessario intermitteretur et continuatione imbrium
diutius sub pellibus milites contineri non possent. Itaque vastatis
omnibus eorum agris, vicis aedificiisque incensis, Caesar exercitum
reduxit et in Aulercis Lexoviisque, reliquis item civitatibus quae proxime
bellum fecerant, in hibernis conlocavit.




C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS QUARTUS

EA quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio, M. Crasso
consulibus, Usipetes Germani et item Tencteri magna [cum] multitudine
hominum flumen Rhenum transierunt, non longe a mari, quo Rhenus influit.

Causa transeundi fuit quod ab Suebis complures annos exagitati bello
premebantur et agri cultura prohibebantur.


Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium.

Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia
armatorum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt,
se atque illos alunt; hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi
domi remanent. Sic neque agri cultura nec ratio atque usus belli
intermittitur. Sed privati ac separati agri apud eos nihil est, neque
longius anno remanere uno in loco colendi causa licet. Neque multum
frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt multum sunt in
venationibus; quae res et cibi genere et cotidiana exercitatione et
libertate vitae, quod a pueris nullo officio aut disciplina adsuefacti
nihil omnino contra voluntatem faciunt, et vires alit et immani corporum
magnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt ut
locis frigidissimis neque vestitus praeter pelles habeant quicquam, quarum
propter exiguitatem magna est corporis pars aperta, et laventur in
fluminibus.


Mercatoribus est aditus magis eo ut quae bello ceperint quibus vendant
habeant, quam quo ullam rem ad se importari desiderent. Quin etiam
iumentis, quibus maxime Galli delectantur quaeque impenso parant pretio,
Germani importatis non utuntur, sed quae sunt apud eos nata, parva atque
deformia, haec cotidiana exercitatione summi ut sint laboris efficiunt.

Equestribus proeliis saepe ex equis desiliunt ac pedibus proeliantur,
equos eodem remanere vestigio adsue fecerunt, ad quos se celeriter, cum
usus est, recipiunt: neque eorum moribus turpius quicquam aut inertius
habetur quam ephippiis uti. Itaque ad quemvis numerum ephippiatorum
equitum quamvis pauci adire audent. Vinum omnino ad se importari non
patiuntur, quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines atque
effeminari arbitrantur.


Publice maximam putant esse laudem quam latissime a suis finibus
vacare agros: hac re significari magnum numerum civitatum suam vim
sustinere non posse. Itaque una ex parte a Suebis circiter milia passuum
C agri vacare dicuntur. Ad alteram partem succedunt Ubii, quorum fuit
civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum; ii paulo, quamquam
sunt eiusdem generis, sunt ceteris humaniores, propterea quod Rhenum
attingunt multum ad eos mercatores ventitant et ipsi propter
propinquitatem [quod] Gallicis sunt moribus adsuefacti. Hos cum Suebi
multis saepe bellis experti propter amplitudinem gravitatem civitatis
finibus expellere non potuissent, tamen vectigales sibi fecerunt ac multo
humiliores infirmiores redegerunt.


In eadem causa fuerunt Usipetes et Tencteri, quos supra diximus; qui
complures annos Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamen agris expulsi
et multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenum pervenerunt, quas
regiones Menapii incolebant. Hi ad utramque ripam fluminis agros,
aedificia vicosque habebant; sed tantae multitudinis adventu perterriti ex
iis aedificiis quae trans flumen habuerant demigraverant, et cis Rhenum
dispositis praesidiis Germanos transire prohibebant. Illi omnia experti,
cum neque vi contendere propter inopiam navium neque clam transire propter
custodias Menapiorum possent, reverti se in suas sedes regiones
simulaverunt et tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoc
itinere una nocte equitatu confecto inscios inopinantes Menapios
oppresserunt, qui de Germanorum discessu per exploratores certiores facti
sine metu trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis
navibus eorum occupatis, prius quam ea pars Menapiorum quae citra Rhenum
erat certior fieret, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis
occupatis reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.


His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus,
quod sunt in consiliis capiendis mobiles et novis plerumque rebus student,
nihil his committendum existimavit. Est enim hoc Gallicae consuetudinis,
uti et viatores etiam invitos consistere cogant et quid quisque eorum de
quaque re audierit aut cognoverit quaerant et mercatores in oppidis vulgus
circumsistat quibus ex regionibus veniant quas ibi res cognoverint
pronuntiare cogat. His rebus atque auditionibus permoti de summis saepe
rebus consula ineunt, quorum eos in vestigio paenitere necesse est, cum
incertis rumoribus serviant et pleri ad voluntatem eorum ficta
respondeant.


Qua consuetudine cognita Caesar, ne graviori bello, occurreret,
maturius quam consuerat ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset, ea
quas fore suspicatus erat facta cognovit: missas legationes ab non nullis
civitatibus ad Germanos invitatos eos uti ab Rheno discederent: omnia
quae[que] postulassent ab se fore parata. Qua spe adducti Germani latius
iam vagabantur et in fines Eburonum et Condrusorum, qui sunt Treverorum
clientes, pervenerant. Principibus Gallice evocatis Caesar ea quae
cognoverat dissimulanda sibi existimavit, eorumque animis permulsis et
confirmatis equitatu imperato bellum cum Germanis gerere constituit.


Re frumentaria comparata equitibusque delectis iter in ea loca facere
coepit, quibus in locis esse Germanos audiebat. A quibus cum paucorum
dierum iter abesset, legati ab iis venerunt, quorum haec fuit oratio:

Germanos neque priores populo Romano bellum inferre neque tamen recusare,
si lacessantur, quin armis contendant, quod Germanorum consuetudo [haec]
sit a maioribus tradita, Quicumque bellum inferant, resistere neque
deprecari. Haec tamen dicere venisse invitos, eiectos domo; si suam
gratiam Romani velint, posse iis utiles esse amicos; vel sibi agros
attribuant vel patiantur eos tenere quos armis possederint: sese unis
Suebis concedere, quibus ne di quidem immortales pares esse possint;
reliquum quidem in terris esse neminem quem non superare possint.


Ad haec Caesar quae visum est respondit; sed exitus fuit orationis:

sibi nullam cum iis amicitiam esse posse, si in Gallia remanerent; neque
verum esse, qui suos fines tueri non potuerint alienos occupare; neque
ullos in Gallia vacare agros qui dari tantae praesertim multitudini sine
iniuria possint; sed licere, si velint, in Ubiorum finibus considere,
quorum sint legati apud se et de Sueborum iniuriis querantur et a se
auxilium petant: hoc se Ubiis imperaturus.


Legati haec se ad suos relaturos dixerunt et re deliberata post diem
tertium ad Caesarem reversuros: interea ne propius se castra moveret
petierunt. Ne id quidem Caesar ab se impetrari posse dixit. Cognoverat
enim magnam partem equitatus ab iis aliquot diebus ante praedandi
frumentandi causa ad Ambivaritos trans Mosam missam: hos expectari
equites atque eius rei causa moram interponi arbitrabatur.


[Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lingonum, et parte
quadam ex Rheno recepta, quae appellatur Vacalus insulam efficit
Batavorum, in Oceanum influit neque longius ab Oceano milibus passuum LXXX
in Rhenum influit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpes incolunt,
et longo spatio per fines Nantuatium, Helvetiorum, Sequanorum,
Mediomatricorum, Tribocorum, Treverorum citatus fertur et, ubi Oceano
adpropinquavit, in plures diffluit partes multis ingentibus insulis
effectis, quarum pars magna a feris barbaris nationibus incolitur, ex
quibus sunt qui piscibus atque ovis avium vivere existimantur, multis
capitibus in Oceanum influit.]


Caesar cum ab hoste non amplius passuum XII: milibus abesset, ut erat
constitutum, ad eum legati revertuntur; qui in itinere congressi magnopere
ne longius progrederetur orabant. Cum id non impetrassent, petebant uti
ad eos [equites] qui agmen antecessissent praemitteret eos pugna
prohiberet, sibique ut potestatem faceret in Ubios legatos mittendi;
quorum si principes ac senatus sibi iure iurando fidem fecisset, ea
condicione quae a Caesare ferretur se usuros ostendebant: ad has res
conficiendas sibi tridui spatium daret. Haec omnia Caesar eodem illo
pertinere arbitrabatur ut tridui mora interposita equites eorum qui
abessent reverterentur; tamen sese non longius milibus passuum IIII
aquationis causa processurum eo die dixit: huc postero die quam
frequentissimi convenirent, ut de eorum postulatis cognosceret. Interim
ad praefectos, qui cum omni equitatu antecesserant, mittit qui nuntiarent
ne hostes proelio lacesserent, et si ipsi lacesserentur, sustinerent quoad
ipse cum exercitu propius accessisset.


At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt, quorum erat V
milium numerus, cum ipsi non amplius DCCC equites haberent, quod ii qui
frumentandi causa erant trans Mosam profecti nondum redierant, nihil
timentibus nostris, quod legati eorum paulo ante a Caesare discesserant
atque is dies indutiis erat ab his petitus, impetu facto celeriter nostros
perturbaverunt; rursus his resistentibus consuetudine sua ad pedes
desiluerunt subfossis equis compluribus nostris deiectis reliquos in fugam
coniecerunt atque ita perterritos egerunt ut non prius fuga desisterent
quam in conspectum agminis nostri venissent. In eo proelio ex equitibus
nostris interficiuntur IIII et LXX, in his vir fortissimus Piso Aquitanus,
amplissimo genere natus, cuius avus in civitate sua regnum obtinuerat
amicus a senatu nostro appellatus. Hic cum fratri intercluso ab hostibus
auxilium ferret, illum ex periculo eripuit, ipse equo vulnerato deiectus,
quoad potuit, fortissime restitit; cum circumventus multis vulneribus
acceptis cecidisset atque id frater, qui iam proelio excesserat, procul
animadvertisset, incitato equo se hostibus obtulit atque interfectus est.


Hoc facto proelio Caesar neque iam sibi legatos audiendos neque
condiciones accipiendas arbitrabatur ab iis qui per dolum atque insidias
petita pace ultro bellum intulissent; expectare vero dum hostium copiae
augerentur equitatus reverteretur summae dementiae esse iudicabat, et
cognita Gallorum infirmitate quantum iam apud eos hostes uno proelio
auctoritatis essent consecuti sentiebat; quibus ad consilia capienda nihil
spatii dandum existimabat. His constitutis rebus et consilio cum legatis
et quaestore communicato, ne quem diem pugnae praetermitteret,
oportunissima res accidit, quod postridie eius diei mane eadem et perfidia
et simulatione usi Germani frequentes, omnibus principibus maioribusque
natu adhibitis, ad eum in castra venerunt, simul, ut dicebatur, sui
purgandi causa, quod contra atque esset dictum et ipsi petissent, proelium
pridie commisissent, simul ut, si quid possent, de indutiis fallendo
impetrarent. Quos sibi Caesar oblatos gavisus illos retineri iussit; ipse
omnes copias castris D eduxit equitatumque, quod recenti proelio
perterritum esse existimabat, agmen subsequi iussit.


Acie triplici instituta et celeriter VIII milium itinere confecto,
prius ad hostium castra pervenit quam quid ageretur Germani sentire
possent. Qui omnibus rebus subito perterriti et celeritate adventus
nostri et discessu suorum, neque consilii habendi neque arma capiendi
spatio dato perturbantur, copiasne adversus hostem ducere an castra
defendere an fuga salutem petere praestaret. Quorum timor cum fremitu et
concursu significaretur, milites nostri pristini diei perfidia incitati in
castra inruperunt. Quo loco qui celeriter arma capere potuerunt paulisper
nostris restiterunt atque inter carros impedimenta proelium commiserunt;
at reliqua multitudo puerorum mulierum (nam eum omnibus suis domo
excesserant Rhenum transierant) passim fugere coepit, ad quos consectandos
Caesar equitatum misit.


Germani post tergum clamore audito, eum suos interfiei viderent, armis
abiectis signis militaribus relictis se ex castris eiecerunt, et eum ad
confluentem Mosae et Rheni pervenissent, reliqua fuga desperata, magno
numero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt atque ibi timore,
lassitudine, vi fluminis oppressi perierunt. Nostri ad unum omnes
incolumes, perpaucis vulneratis, ex tanti belli timore, cum hostium
numerus capitum CCCCXXX milium fuisset, se in castra receperunt. Caesar
iis quos in castris retinuerat discedendi potestatem fecit. Illi
supplicia cruciatusque Gallorum veriti, quorum agros vexaverant, remanere
se apud eum velle dixerunt. His Caesar libertatem concessit.


Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum
esse transeundum; quarum illa fuit iustissima quod, cum videret Germanos
tam facile impelli ut in Galliam venirent, suis quoque rebus eos timere
voluit, cum intellegerent et posse et audere populi Romani exercitum
Rhenum transire. Accessit etiam quod illa pars equitatus Usipetum et
Tencterorum, quam supra commemoravi praedandi frumentandi causa Mosam
transisse neque proelio interfuisse, post fugam suorum se trans Rhenum in
fines Sugambrorum receperat seque cum his coniunxerat. Ad quos cum Caesar
nuntios misisset, qui postularent eos qui sibi Galliae bellum intulissent
sibi dederent, responderunt: populi Romani imperium Rhenum finire; si se
invito Germanos in Galliam transire non aequum existimaret, cur sui
quicquam esse imperii aut potestatis trans Rhenum postularet? Ubii autem,
qui uni ex Transrhenanis ad Caesarem legatos miserant, amicitiam fecerant,
obsides dederant, magnopere orabant ut sibi auxilium ferret, quod graviter
ab Suebis premerentur; vel, si id facere occupationibus rei publicae
prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret: id sibi [ad] auxilium
spemque reliqui temporis satis futurum. Tantum esse nomen atque opinionem
eius exercitus Ariovisto pulso et hoc novissimo proelio facto etiam ad
ultimas Germanorum nationes, uti opinione et amicitia populi Romani tuti
esse possint. Navium magnam copiam ad transportandum exercitum
pollicebantur.


Caesar his de causis quas commemoravi Rhenum transire decrevat; sed
navibus transire neque satis tutum esse arbitrabatur neque suae neque
populi Romani dignitatis esse statuebat. Itaque, etsi summa difficultas
faciendi pontis proponebatur propter latitudinem, rapiditatem
altitudinemque fluminis, tamen id sibi contendendum aut aliter non
traducendum exercitum existimabat. Rationem pontis hanc instituit. Tigna
bina sesquipedalia. paulum ab imo praeacuta dimensa ad altitudinem
fluminis intervallo pedum duorum inter se iungebat. Haec cum
machinationibus immissa in flumen defixerat fistucisque adegerat, non
sublicae modo derecte ad perpendiculum, sed prone ac fastigate, ut
secundum naturam fluminis procumberent, iis item contraria duo ad eundem
modum iuncta intervallo pedum quadragenum ab inferiore parte contra vim
atque impetu fluminis conversa statuebat. Haec utraque insuper
bipedalibus trabibus immissis, quantum eorum tignorum iunctura distabat,
binis utrimque fibulis ab extrema parte distinebantur; quibus disclusis
atque in contrariam partem revinctis, tanta erat operis firmitudo atque ea
rerum natura ut, quo maior vis aquae se incitavisset, hoc artius inligata
tenerentur. Haec derecta materia iniecta contexebantur ac longuriis
cratibusque consternebantur; ac nihilo setius sublicae et ad inferiorem
partem fluminis oblique agebantur, quae pro ariete subiectae et cum omni
opere coniunctae vim fluminis exciperent, et aliae item supra pontem
mediocri spatio, ut, si arborum trunci sive naves deiciendi operis causa
essent a barbaris missae, his defensoribus earum rerum vis minueretur neu
ponti nocerent.


Diebus X, quibus materia coepta erat comportari, omni opere effecto
exercitus traducitur. Caesar ad utramque partem pontis firmo praesidio
relicto in fines Sugambrorum contendit. Interim a compluribus civitatibus
ad eum legati veniunt; quibus pacem atque amicitiam petentibus liberaliter
respondet obsidesque ad se adduci iubet. At Sugambri, ex eo tempore quo
pons institui coeptus est fuga comparata, hortantibus iis quos ex
Tencteris atque Usipetibus apud se habebant, finibus suis excesserant
suaque omnia exportaverant seque in solitudinem ac silvas abdiderant.


Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, omnibus vicis
aedificiisque incensis frumentisque succisis, se in fines Ubiorum recepit
atque his auxilium suum pollicitus, si a Suebis premerentur, haec ab iis
cognovit: Suebos, postea quam per exploratores pontem fieri comperissent,
more suo concilio habito nuntios in omnes partes dimisisse, uti de oppidis
demigrarent, liberos, uxores suaque omnia in silvis deponerent atque omnes
qui arma ferre possent unum in locum convenirent. Hunc esse delectum
medium fere regionum earum quas Suebi obtinerent; hic Romanorum adventum
expectare atque ibi decertare constituisse. Quod ubi Caesar comperit,
omnibus iis rebus confectis, quarum rerum causa exercitum traducere
constituerat, ut Germanis metum iniceret, ut Sugambros ulcisceretur, ut
Ubios obsidione liberaret, diebus omnino XVIII trans Rhenum consumptis,
satis et ad laudem et ad utilitatem profectum arbitratus se in Galliam
recepit pontemque rescidit.


Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in his locis, quod omnis
Gallia ad septentriones vergit, maturae sunt hiemes, tamen in Britanniam
proficisci contendit, quod omnibus fere Gallicis bellis hostibus nostris
inde subministrata auxilia intellegebat, et si tempus anni ad bellum
gerendum deficeret, tamen magno sibi usui fore arbitrabatur, si modo
insulam adiisset, genus hominum perspexisset, loca, portus, aditus
cognovisset; quae omnia fere Gallis erant incognita. Neque enim temere
praeter mercatores illo adit quisquam, neque his ipsis quicquam praeter
oram maritimam atque eas regiones quae sunt contra Galliam notum est.

Itaque vocatis ad se undique mercatoribus, neque quanta esset insulae
magnitudo neque quae aut quantae nationes incolerent, neque quem usum
belli haberent aut quibus institutis uterentur, neque qui essent ad
maiorem navium multitudinem idonei portus reperire poterat.


Ad haec cognoscenda, prius quam periculum faceret, idoneum esse
arbitratus C. Volusenum cum navi longa praemittit. Huic mandat ut
exploratis omnibus rebus ad se quam primum revertatur. Ipse cum omnibus
copiis in Morinos proficiscitur, quod inde erat brevissimus in Britanniam
traiectus. Huc naves undique ex finitimis regionibus et quam superiore
aestate ad Veneticum bellum fecerat classem iubet convenire.


Interim, consilio eius cognito et per mercatores perlato ad Britannos,
a compluribus insulae civitatibus ad eum legati veniunt, qui polliceantur
obsides dare atque imperio populi Romani obtemperare. Quibus auditis,
liberaliter pollicitus hortatusque ut in ea sententia permanerent, eos
domum remittit et cum iis una Commium, quem ipse Atrebatibus superatis
regem ibi constituerat, cuius et virtutem et consilium probabat et quem
sibi fidelem esse arbitrabatur cuiusque auctoritas in his regionibus magni
habebatur, mittit. Huic imperat quas possit adeat civitates horteturque
ut populi Romani fidem sequantur seque celeriter eo venturum nuntiet.

Volusenus perspectis regionibus omnibus quantum ei facultatis dari potuit,
qui navi egredi ac se barbaris committere non auderet, V. die ad Caesarem
revertitur quaeque ibi perspexisset renuntiat.


Dum in his locis Caesar navium parandarum causa moratur, ex magna
parte Morinorum ad eum legati venerunt, qui se de superioris temporis
consilio excusarent, quod homines barbari et nostrae consuetudinis
imperiti bellum populo Romano fecissent, seque ea quae imperasset facturos
pollicerentur. Hoc sibi Caesar satis oportune accidisse arbitratus, quod
neque post tergum hostem relinquere volebat neque belli gerendi propter
anni tempus facultatem habebat neque has tantularum rerum occupationes
Britanniae anteponendas iudicabat, magnum iis numerum obsidum imperat.


Quibus adductis eos in fidem recipit. Navibus circiter LXXX onerariis
coactis contractisque, quot satis esse ad duas transportandas legiones
existimabat, quod praeterea navium longarum habebat quaestori, legatis
praefectisque distribuit. Huc accedebant XVIII onerariae naves, quae ex
eo loco a milibus passuum VIII vento tenebantur quo minus in eundem portum
venire possent: has equitibus tribuit. Reliquum exercitum Q. Titurio
Sabino et L. Aurunculeio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagos
Morinorum a quibus ad eum legati non venerant ducendum dedit.

P. Sulpicium Rufum legatum cum eo praesidio quod satis esse arbitrabatur
portum tenere iussit.


His constitutis rebus, nactus idoneam ad navigandum tempestatem III.

fere vigilia solvit equitesque in ulteriorem portum progredi et naves
conscendere et se sequi iussit. A quibus cum paulo tardius esset
administratum, ipse hora diei circiter IIII. cum primis navibus
Britanniam attigit atque ibi in omnibus collibus expositas hostium copias
armatas conspexit. Cuius loci haec erat natura atque ita montibus
angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telum adigi
posset. Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locum arbitratus, dum
reliquae naves eo convenirent ad horam nonam in ancoris expectavit.

Interim legatis tribunisque militum convocatis et quae ex Voluseno
cognovisset et quae fieri vellet ostendit monuitque, ut rei militaris
ratio, maximeque ut maritimae res postularent, ut, cum celerem atque
instabilem motum haberent, ad nutum et ad tempus D omnes res ab iis
administrarentur. His dimissis, et VII ab eo loco progressus aperto ac
plano litore naves constituit.


At barbari, consilio Romanorum cognito praemisso equitatu et
essedariis, quo plerumque genere in proeliis uti consuerunt, reliquis
copiis subsecuti nostros navibus egredi prohibebant. Erat ob has causas
summa difficultas, quod naves propter magnitudinem nisi in alto constitui
non poterant, militibus autem, ignotis locis, impeditis manibus, magno et
gravi onere armorum oppressis simul et de navibus desiliendum et in
auctibus consistendum et cum hostibus erat pugnandum, cum illi aut ex
arido aut paulum in aquam progressi omnibus membris expeditis, notissimis
locis, audacter tela coicerent et equos insuefactos incitarent. Quibus
rebus nostri perterriti atque huius omnino generis pugnae imperiti, non
eadem alacritate ac studio quo in pedestribus uti proeliis consuerant
utebantur.


Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et species erat
barbaris inusitatior et motus ad usum expeditior, paulum removeri ab
onerariis navibus et remis incitari et ad latus apertum hostium constitui
atque inde fundis, sagittis, tormentis hostes propelli ac submoveri
iussit; quae res magno usui nostris fuit. Nam et navium figura et remorum
motu et inusitato genere tormentorum permoti barbari constiterunt ac
paulum modo pedem rettulerunt. Atque nostris militibus cunctantibus,
maxime propter altitudinem maris, qui X legionis aquilam gerebat,
obtestatus deos, ut ea res legioni feliciter eveniret, ' desilite',
inquit, ' milites, nisi vultis aquilam hostibus prodere; ego certe meum
rei publicae atque imperatori officium praestitero.' Hoc cum voce magna
dixisset, se ex navi proiecit atque in hostes aquilam ferre coepit. Tum
nostri cohortati inter se, ne tantum dedecus admitteretur, universi ex
navi desiluerunt. Hos item ex proximis primi navibus cum conspexissent,
subsecuti hostibus adpropinquaverunt.


Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod neque ordines
servare neque firmiter insistere neque signa subsequi poterant atque alius
alia ex navi quibuscumque signis occurrerat se adgregabat, magnopere
perturbabantur; hostes vero, notis omnibus vadii, ubi ex litore aliquos
singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatis equis impeditos
adoriebantur, plures paucos circumsistebant, alii ab latere aperto in
universos tela coiciebant. Quod cum animadvertisset Caesar, scaphas
longarum navium, item speculatoria navigia militibus compleri iussit, et
quos laborantes conspexerat, his subsidia submittebat. Nostri, simul in
arido constiterunt, suis omnibus consecutis, in hostes impetum fecerunt
atque eos in fugam dederunt; neque longius prosequi potuerunt, quod
equites cursum tenere atque insulam capere non potuerant. Hoc unum ad
pristinam fortunam Caesari defuit.


Hostes proelio superati, simul atque se ex fuga: receperunt, statim
ad Caesarem legatos de pace miserunt; obsides sese daturos quaeque
imperasset facturos polliciti sunt. Una cum his legatis Commius Atrebas
venit, quem supra demonstraveram a Caesare in Britanniam praemissum. Hunc
illi e navi egressum, cum ad eos oratoris modo Caesaris mandata deferret,
comprehenderant atque in vincula coniecerant; tum proelio facto remiserunt
et in petenda pace eius rei culpam in multitudinem contulerunt et propter
imprudentiam ut ignosceretur petiverunt. Caesar questus quod, cum ultro
in continentem legatis missis pacem ab se petissent, bellum sine causa
intulissent, ignoscere [se] imprudentiae dixit obsidesque imperavit;
quorum illi partem statim dederunt, partem ex longinquioribus locis
arcessitam paucis diebus sese daturos dixerunt. Interea suos in agros
remigrare iusserunt, principesque undique convenire et se civitatesque
suas Caesari commendare coeperunt.


His rebus pace confirmata, post diem quartum quam est in Britanniam
ventum naves XVIII, de quibus supra demonstratum est, quae equites
sustulerant, ex superiore portu leni vento solverunt. Quae cum
adpropinquarent Britanniae et ex castris viderentur, tanta tempestas
subito coorta est ut nulla earum cursum tenere posset, sed aliae eodem
unde erant profectae referrentur, aliae ad inferiorem partem insulae, quae
est propius solis occasum, magno suo cum periculo deicerentur; quae tamen
ancoris iactis cum fluctibus complerentur, necessario adversa nocte in
altum provectae continentem petierunt.


Eadem nocte accidit ut esset luna plena, qui dies a maritimos aestus
maximos in Oceano efficere consuevit, nostrisque id erat incognitum. Ita
uno tempore et longas naves, [quibus Caesar exercitum transportandum
curaverat,] quas Caesar in aridum subduxerat, aestus complebat, et
onerarias, quae ad ancoras erant deligatae, tempestas adflictabat, neque
ulla nostris facultas aut administrandi ` aut auxiliandi dabatur.

Compluribus navibus fractis, reliquae cum essent funibus, ancoris
reliquisque armamentis amissis ad navigandum inutiles, magna, id quod
necesse erat accidere, totius exercitus perturbatio facta est. Neque enim
naves erant aliae quibus reportari possent, et omnia deerant quae ad
reficiendas naves erant usui, et, quod omnibus constabat hiemari in Gallia
oportere, frumentum in his locis in hiemem provisum non erat. Quibus
rebus cognitis, principes Britanniae, qui post proelium ad Caesarem
convenerant, inter se conlocuti, cum et equites et naves et frumentum
Romanis deesse intellegerent et paucitatem militum ex castrorum exiguitate
cognoscerent, quae hoc erant etiam angustior quod sine impedimentis Caesar
legiones transportaverat, optimum factu esse duxerunt rebellione facta
frumento commeatuque nostros prohibere et rem in hiemem producere, quod
his superatis aut reditu interclusis neminem postea belli inferendi causa
in Britanniam transiturum confidebant. Itaque rursus coniuratione facta
paulatim ex castris discedere et suos clam ex agris deducere coeperunt.


At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen et ex eventu
navium suarum et ex eo quod obsides dare intermiserant fore id quod
accidit suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et
frumentum ex agris cotidie in castra conferebat et, quae gravissime
adflictae erant naves, earum materia atque aere ad reliquas reficiendas
utebatur et quae ad eas res erant usui ex continenti comportari iubebat.

Itaque, cum summo studio a militibus administraretur, XII navibus amissis,
reliquis ut navigari [satis] commode posset effecit.


Dum ea geruntur, legione ex consuetudine una frumentatum missa, quae
appellabatur VII., neque ulla ad id tempus belli suspicione interposita,
cum pars hominum in agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret, ii
qui pro portis castrorum in statione erant Caesari nuntiaverunt pulverem
maiorem quam consuetudo ferret in ea parte videri quam in partem legio
iter fecisset. Caesar---id quod erat---suspicatus aliquid novi a barbaris
initum consilii, cohortes quae in statione erant secum in eam partem
proficisci, ex reliquis duas in stationem succedere, reliquas armari et
confestim sese subsequi iussit. Cum paulo longius a castris processisset,
suos ab hostibus premi atque aegre sustinere et conferta legione ex
omnibus partibus tela coici animadvertit. Nam quod omni ex reliquis
partibus demesso frumento pars una erat reliqua, suspicati hostes huc
nostros esse venturos noctu in silvis delituerant; tum dispersos depositis
armis in metendo occupatos Subito adorti paucis interfectis reliquos
incertis ordinibus perturbaverant, simul equitatu atque essedis
circumdederant.


Genus hoc est ex essedis pugnae. Primo per omnes partes perequitant
et tela coiciunt atque ipso terrore equorum et strepitu rotarum ordines
plerumque perturbant, et cum se inter equitum turmas insinuaverunt, ex
essedis desiliunt et pedibus proeliantur. Aurigae interim paulatim ex
proelio excedunt atque ita currus conlocant ut, si illi a multitudine
hostium premantur, expeditum ad quos receptum habeant. Ita mobilitatem
equitum, stabilitatem peditum in proeliis praestant, ac tantum usu
cotidiano et exercitatione efficiunt uti in declivi ac praecipiti loco
incitatos equos sustinere et brevi moderari ac flectere et per temonem
percurrere et in iugo insistere et se inde in currus citissime recipere
consuerint.


Quibus rebus perturbatis nostris [novitate pugnae] tempore
oportunissimo Caesar auxilium tulit: namque eius adventu hostes
constiterunt, nostri se ex timore receperunt. Quo facto, ad lacessendum
hostem et committendum proelium alienum esse tempus arbitratus suo se loco
continuit et brevi tempore intermisso in castra legiones reduxit. Dum
haec geruntur, nostris omnibus occupatis qui erant in agris reliqui
discesserunt. Secutae sunt continuos complures dies tempeststes, quae et
nostros in castris continerent et hostem a pugna prohiberent. Interim
barbari nuntios in omnes partes dimiserunt paucitatemque nostrorum militum
suis praedicaverunt et quanta praedae faciendae atque in perpetuum sui
liberandi facultas daretur, si Romanos castris expulissent, demonstra;
verunt. His rebus celeriter magna multitudine peditatus equitatusque
coacta ad castra venerunt.


Caesar, etsi idem quod superioribus diebus acciderat fore videbat, ut,
si essent hostes pulsi, celeritate periculum effugerent, tamen nactus
equites circiter XXX, quos Commius Atrebas, de quo ante dictum est, secum
transportaverat, legiones in acie pro castris constituit. Commisso
proelio diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac
terga verterunt. Quos tanto spatio secuti quantum cursu et viribus
efficere potuerunt, complures ex iis occiderunt, deinde omnibus longe
lateque aedificiis incensis se in castra receperunt.


Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt. His
Caesar numerum obsidum quem ante imperaverat duplicavit eosque in
continentem adduci iussit, quod propinqua die aequinoctii infirmis navibus
hiemi navigationem subiciendam non existimabat. Ipse idoneam tempestatem
nactus paulo post mediam noctem naves solvit, quae omnes incolumes ad
continentem pervenerunt; sed ex iis onerariae duae eosdem portus quos
reliquae capere non potuerunt et paulo infra delatae sunt.


Quibus ex navibus cum essent expositi milites circiter CCC atque in
castra contenderent, Morini, quos Caesar in Britanniam proficiscens
pacatos reliquerat, spe praedae adducti primo non ita magno suorum numero
circumsteterunt ac, si sese interfici nollent, arma ponere iusserunt. Cum
illi orbe facto sese defenderent, celeriter ad clamorem hominum circiter
milia VI convenerunt; Qua re nuntiata, Caesar omnem ex castris equitatum
suis auxilio misit. Interim nostri milites impetum hostium sustinuerunt
atque amplius horis IIII fortissime pugnaverunt et paucis vulneribus
acceptis complures ex iis occiderunt. Postea vero quam equitatus noster
in conspectum venit, hostes abiectis armis terga verterunt magnusque eorum
numerus est occisus.


Caesar postero die T. Labienum legatum cum iis legionibus quas ex
Britannia reduxerat in Morinos qui rebellionem fecerant misit. Qui cum
propter siccitates paludum quo se reciperent non haberent, quo perfugio
superiore anno erant usi, omnes fere in potestatem Labieni venerunt. At
Q. Titurius et L. Cotta legati, qui in Menapiorum fines legiones duxerant,
omnibus eorum agris vastatis, frumentis succisis, aedificiis incensis,
quod Menapii se omnes in densissimas silvas abdiderant, se ad Caesarem
receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum hiberna constituit. Eo duae
omnino civitates ex Britannia obsides miserunt, reliquae neglexerunt. His
rebus gestis ex litteris Caesaris dierum XX supplicatio a senatu decreta
est.





End of Project Gutenberg's Cæsar's Commentaries, Books I-IV, by Julius Cæsar

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK CÆSAR'S COMMENTARIES, BOOKS I-IV ***

***** This file should be named 218.txt or 218.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        http://www.gutenberg.org/2/1/218/

Produced by Judith Boss

Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.