The Project Gutenberg EBook of Nantas, by Emile Zola

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Nantas

Author: Emile Zola

Release Date: June 26, 2007 [EBook #21945]

Language: Dutch

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NANTAS ***




Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net/







De

Cohen-Editie

Van de

Beste binnen- en buitenlandsche boeken

Uitgave van

Gebroeders E. & M. Cohen, Amsterdam
1920






Nantas

Door

Emile Zola



Uitgave van

Gebroeders E. & M. Cohen, Amsterdam
Heerengracht 326








NANTAS, DE STERKE.

REALISTISCHE NOVELLE

Door _EMILE ZOLA_.




I.


Nantas bewoonde, sinds zijn aankomst te Parijs, een kamer op de
derde verdieping van een huis in de rue de Lille, grenzende aan het
prachtige gebouw van baron Danvilliers, lid van den Raad van State,
die het huis in weelderigen ouden stijl had doen optrekken. Als
Nantas zich voorover boog, kon hij een hoekje van den tuin van dit
paleis zien. Reusachtige boomen verspreidden een aangenamen schaduw
en hooger, over de groene kruinen, had hij het gezicht op de Seine,
de Tuileriën, het Louvre, de reeks van kaden, een groot dakenveld en
zelfs heel in de verte Père-Lachaise.

't Was een kleine zolderkamer, met een glazen pan als venster en Nantas
had haar zoo eenvoudig mogelijk gemeubileerd met een bed, een tafel
en een stoel. Hij had zich daar geïnstalleerd, omdat het goedkoopste
hem het beste voorkwam, zoolang hij moest worstelen om een betrekking
te vinden. En toch maakte het vuile behang, de zwarte zoldering, de
ellende en naaktheid van dit kamertje, waar zelfs geen schoorsteen
was, geen bedroevenden indruk op hem. Sedert hij sliep in het gezicht
der Tuileriën en van het Louvre, vergeleek hij zich bij een generaal,
die genoodzaakt was van een eenvoudigen boerenherberg aan den weg, zijn
verblijfplaats te maken, terwijl zijn troepen gelegerd zijn om de rijke
en machtige stad, die hij morgen stormenderhand hoopt in te nemen.

Nantas was de zoon van een metselaar te Marseille, en was aan
het gymnasium aldaar zijn studiën begonnen, daartoe gedreven
door de trotsche teederheid zijner moeder die een heer van hem
wilde maken. Toen zijn moeder gestorven was, had Nantas echter een
betrekking moeten aanvaarden, waar hij twaalf jaren lang een leven van
wanhopige eentonigheid had geleid. Wel twintig maal zou hij weggevlucht
zijn als zijn plicht hem niet bevolen had te Marseille te blijven,
tot hulp en steun van zijn vader, die door den val van een steiger
invalide was geworden. Hij moest thans in de behoeften van hun beiden
geheel voorzien. Op een avond thuis komende, vond hij den metselaar
echter dood, zijn nog warm pijpje naast hem liggend. Drie dagen later
verkocht hij wat er in het kleine huishouden nog van eenige waarde
was en vertrok met twee honderd francs in den zak naar Parijs.

Van zijn moeder had Nantas een hardnekkige zucht naar grootheid en
rijkdom geërfd. Hij was een jongmensch, die spoedig tot iets besloot
en zijn besluiten met ijzeren wil ten uitvoer bracht.

Toen hij nog jong was, had men iets bijzonders in hem meenen te
zien. Dikwijls had men gelachen als hij uitriep: "Ik voel mij o,
zoo sterk", een uitdrukking die comisch werd als men hem aanzag het
te kleine jasje uit den naad springende aan de schouders en waarvan
de mouwen hem tot aan de polsen reikten.

Zoo zachtjes aan had hij een zekere vereering voor de kracht opgevat,
slechts haar in het leven der menschen ziende, overtuigd dat de
sterken altijd de overwinnaars zijn. Volgens Nantas was het slechts
noodig te willen om te kunnen; de rest was bijzaak.

's Zondags, als hij geheel alleen in de omstreken van Marseille
wandelde, onder een verschroeiende zon, dan voelde hij een stroom in
zich, die hem voortdurend voorwaarts joeg. Thuiskomende at hij met
zijn verminkten vader wat aardappelen, zichzelf belovende later wel
te zorgen, dat de maatschappij, waarin hij op zijn dertigsten jaar
nog niets was hem wat beters zou geven. Het was geen gewoon verlangen,
dat hem bezielde, geen zucht naar laag genot, het was alleen het gevoel
van een verstand en een wil, die niet op hun plaats waren, maar bedaard
en kalm de plaats zochten te bereiken, welke hun rechtens toekwam.

Nauwelijks betraden zijn voeten het plaveisel van Parijs of Nantas
meende de hand maar voor 't uitstrekken te hebben om een hem waardige
betrekking te vinden. Den eersten dag reeds opende hij den strijd. Men
had hem eenige aanbevelingsbrieven mede gegeven, welke hij zich
haastte aan hun adres te bezorgen; ten overvloede klopte hij bij eenige
landslieden aan, hopende op hun hulp en steun. Een maand ging echter
zonder 't geringste succes voorbij; de tijd was slecht gekozen, zeide
men, of men deed hem schoone beloften. Zijn beurs werd echter lichter
en het oogenblik kwam waarop hij nog maar twintig francs bezat. Van
die twintig francs moest hij beproeven nog een heele maand te leven,
van den morgen tot den avond Parijs doorkruisende, om thuis komende
zonder licht naar bed te gaan, doodop van vermoeienis en met aldoor
leege handen. Toch verloor hij den moed niet; het eenige gevoel dat
in hem opkwam, was somberen toorn. Het lot scheen hem onredelijk en
onrechtvaardig toe.

Op een avond kwam Nantas thuis zonder te hebben gegeten. 's Morgens
had hij zijn laatste stuk brood gebruikt. Geen geld en geen vriend om
hem een dubbeltje te leenen. Het had den ganschen dag geregend, een
van die triestige koude regens, die in Parijs zoo talrijk zijn. Een
modderstroom ging door de straten. Tot op de huid nat was Nantas naar
Bercy gegaan en later naar Montmartre, waar men hem gezegd had, dat
betrekkingen open waren en waarop zijn laatste hoop gevestigd was;
te Bercy was de plaats echter reeds vergeven en te Montmartre had men
gevonden dat hij niet netjes genoeg schreef. Daar hij zeker was dat
hij in de eerste de beste betrekking zijn fortuin zou maken zou hij
alles hebben aangenomen. Hij vroeg niet anders dan een stuk brood,
om te kunnen leven te Parijs, het terrein waarop hij steen voor
steen het gebouw zijner grootheid wilde optrekken. Van Montmartre
begaf hij zich met trage schreden naar de rue de Lille, het hart van
bitterheid vervuld. De regen had opgehouden; de haastige voorbijgangers
drongen hem bijna van 't trottoir. Eenige minuten bleef hij voor een
wisselkantoor staan, vijf francs waren misschien voldoende geweest
om hem ééns tot den meester van al deze menschen te maken; van vijf
francs kon hij acht dagen leven en in acht dagen kon hij heel wat
tot stand brengen.

Zoo droomerig zijn weg gaande, vloog een rijtuig langs hem heen en
bespatte hem met modder, zoodat hij zijn gezicht moest afvegen.

Toen liep hij harder, de tanden op elkaar geklemd, met een duivelsch
verlangen, om zich met vuistslagen op de menigte te werpen, dat zou
hem eenigszins gewroken hebben op de domheid van het lot.

In de rue Richelieu had een omnibus hem bijna overreden. Het midden
van de place du Caroussel bereikt hebbende, wierp hij een jaloerschen
blik op de Tuileriën.

Op de brug der Saints-Pères, noodzaakte een klein, welgekleed meisje
hem den rechten weg te verlaten, welken hij gevolgd had met de
woeste onverzettelijkheid van een wild zwijn, dat door jachthonden
wordt nagezet en dit wijken scheen hem een toppunt van vernedering:
zelfs de kinderen beletten hem het voortgaan. Toen hij eindelijk zijn
kamer weder opgezocht had, als een gewond dier dat zijn leger zoekt
om te sterven, liet hij zich verslagen en krachteloos met een doffen
smak in zijn stoel vallen. Hij bekeek zijn versleten broek en zijn
gescheurde schoenen, waar het slijk uitdroop.

Ja, nu was 't gedaan, onherroepelijk! Hij vroeg zich af op welke
wijze hij zich zou dooden. In zijn trots meende hij dat zijn dood
een straf was voor Parijs. Inwendig sterk te zijn en geen mensch
te vinden die dat vermoedt, niemand die u het eerste tientje geeft,
waaraan gij zoozeer behoefte hebt. Dat scheen hem eene bespottelijke
onbillijkheid en zijn gansche wezen kwam er tegen in verzet. Als zijn
blikken echter op zijn onnutte armen vielen, kwam een gevoel van
spijt in hem op. Voor niets zou hij teruggedeinsd zijn, niets ware
hem te zwaar geweest; een wereld zou hij hebben opgetild aan zijn
pink.... hij, die daar zat, teruggekropen in zijn hoek, tot onmacht
gedoemd, op zijn klauwen knagende als een leeuw in zijn kooi. Weldra
werd hij kalmer en begon hij den dood grootsch te vinden. Toen hij
nog klein was, had men hem de geschiedenis van een uitvinder verteld,
die een wondermachine had samengesteld en haar eens met hamerslagen
vernietigde, omdat de menschen er te onverschillig voor waren. Welnu,
hij was die man, hij droeg in zich om een nieuwe kracht, een machine
van verstand en wilskracht, en hij zou die machine vernietigen door
zijn hersenen uiteen te doen spatten op de straatsteenen.

De zon ging onder achter de hooge boomen van het prachtige huis van
Danvilliers, een herfstzon, wier gouden stralen de gele blaadjes als
vlammetjes deed flikkeren. Nantas stond op, aangetrokken tot dezen
afscheidsgroet der zon. Hij ging sterven en voelde een behoefte in
zich ontwaken naar licht. Een oogenblik boog hij zich voorover. Bij
den draai van een laan, achter het dichte groen, had hij wel eens
een jong, blond meisje bemerkt, slank en statig, trotsch als een
prinses. Hij was niet romantisch; de tijd was voor hem voorbij,
waarin jonge mannen in hun zolderkamertje droomen van rijke meisjes,
die hen haar liefde en schatten komen brengen.

En toch, in dit uur, waarin hij zich ging toewijden aan den dood,
herinnerde hij zich plotseling dat schoone trotsche meisje. Hoe zou
ze wel heeten? Op 't zelfde oogenblik echter balde hij de vuisten en
voelde hij niets dan haat, gloeienden haat tegen de bewoners van dat
paleis, waarvan de vensters half geopend waren en hem hoekjes lieten
zien vol pracht en weelde. In zijn woede fluisterde hij:

"O, ik zou mezelf willen verkoopen, ik zou me verkoopen aan dengene,
die mij de eerste honderd stuivers gaf van mijn toekomstig fortuin."

Een oogenblik hield dat idée van zichzelf te verkoopen hem bezig.

Als er ergens een bank van leening was geweest, waar men geld
voorschoot op wilskracht en energie, hij zou er heengegaan zijn.

De onzinnigste denkbeelden rezen in hem op. Een staatsman kwam hem
koopen om een geschikt werktuig van hem te maken, een bankier wenschte
ieder oogenblik zijn verstand aan zijn speculaties dienstbaar te maken,
en hij nam alles aan, de eer verachtende en zich opdringende dat de
heele zaak was sterk te zijn en eens te zegepralen. Daarop glimlachte
hij. Hoe was het mogelijk zich te verkoopen? De dwaas, die wachtte tot
een koop voor hem op kwam dagen, zou omkomen van ellende. Weer zette
hij zich neder, zwerende dat hij zich uit het venster zou werpen,
zoodra het donker was.

Hij was echter zoo moe, dat hij op zijn stoel in slaap viel. Plotseling
werd hij gewekt door het geluid van stemmen, zijn concierge liet een
dame bij hem binnen.

"Mijnheer," zei ze, "ik ben zoo vrij...."

Bemerkende dat hij geen licht aan had, vloog zij naar beneden om een
kaars te halen. Zij scheen de persoon te kennen, welke zij medebracht,
want zij was beurtelings vleierig en eerbiedig.

"Zie zoo," zeide zij, zich verwijderende, "nu kan u praten, zonder
dat iemand u storen zal."

Nantas die overeind was gesprongen zag de dame verwonderd aan. Zij had
haar voile opgeslagen. 't Was een persoon van vijf en veertig jaar,
klein, buitengewoon dik, met een onvriendelijk gelaat. Hij had haar
nooit gezien. Toen hij haar den eigen stoel aanbood, haar met den
blik ondervragende, zeide zij:

"Juffrouw Chuin.... Ik kom u eens spreken, mijnheer, over een hoogst
gewichtige aangelegenheid."

Hij had plaats genomen op den rand van zijn ledikant. De naam
van juffrouw Chuin gaf hem geen licht. Hij vond het dus maar het
beste te wachten tot zij zich nader zou verklaren. Zij haastte zich
echter niet, maar liet haar blikken eens door 't vertrekje dwalen,
niet recht wetende hoe zij het gesprek op de geschikste wijze zou
beginnen. Eindelijk ging zij verder, zacht sprekende, de gewaagdste
gedeelten met een glimlach polijstende.

"Ik kom tot u, mijnheer, als een vriendin.... Men heeft mij omtrent
u de meest vleiende inlichtingen verschaft. Geloof echter niet aan
spionnage. Slechts het levendig verlangen om u nuttig te zijn, deed
mij die inlichtingen inwinnen. Ik weet hoe ondankbaar tot nog toe zich
het leven tegenover u heeft gedragen, met welken moed gij tot nog toe
hebt geworsteld om een betrekking te vinden, en wat op 't oogenblik
het resultaat van al die pogingen is. Vergeef mij nogmaals, mijnheer,
mijn onbescheidenheid van zoo in uw private aangelegenheden door te
dringen. Ik verzeker u, het is enkel uit sympathie...."

Nantas viel haar niet in de reden, door nieuwsgierigheid geprikkeld
en onderstellende dat zijn concierge haar al die bijzonderheden
had medegedeeld.

Juffrouw Chuin kon ongestoord doorgaan, en zij vervolgde, pogende al
zachter en vleiender haar woorden te kiezen:

"Gij zijt iemand met een groote toekomst, mijnheer. Ik ben zoo vrij
geweest uw verschillende pogingen na te gaan en ik ben werkelijk
getroffen door den moed, welken gij te midden van het ongeluk behouden
hebt. Ik geloof, dat gij het zeer vèr zult brengen, zoo iemand u de
behulpzame hand reikt."

Nogmaals hield zij op, wachtende dat hij iets zou zeggen. De jonge
man hoopte dat zij een betrekking voor hem had en antwoordde dat hij
gaarne alles zou aannemen. Zij echter, nu het ijs eenmaal gebroken was,
vroeg hem plotseling:

"Zoudt gij er op tegen hebben te trouwen?"

"Ik trouwen?" riep Nantas uit, "groote hemel, wat verlangt gij van
mij, mevrouw? .... Een arm meisje zeker, dat ik zelfs geen stuk brood
kan verschaffen."

"Neen een jong meisje, schoon en rijk, van deftige familie, die u in
eens in staat zal stellen de hoogste sporten van den maatschappelijken
ladder te betreden."

Nantas lachte niet meer.

"Tot welken prijs?" vroeg hij, instinctmatig zachter sprekende.

Nantas' eerste opwelling was de koppelaarster de deur uit te smijten.

"'t Is een laagheid, wat gij mij daar voorstelt," fluisterde hij.

"Een laagheid," riep juffrouw Chuin uit, het honingzoete in haar stem
terugbrengende, "ik zal maar doen of ik dat leelijke woord maar niet
gehoord heb .... De waarheid is, mijnheer, dat gij een familie van
de wanhoop zoudt redden. De vader weet van niets, de zwangerschap is
nog heel in 't begin en ik ben 't, die op de gedachte ben gekomen,
het arme meisje zoo spoedig mogelijk uit te huwen, den echtgenoot
voorstellende als de vader van het kind. Ik ken haar vader, hij zou
er van sterven. Mijn oplossing zou zijn smart echter stillen, daar
hij gelooven zal aan een zedelijk herstel. De werkelijke verleider
is gehuwd. O, mijnheer, er zijn mannen die waarlijk alle zedelijkheid
missen."

Op die wijze had zij zeker nog lang door kunnen gaan. Nantas
luisterde echter niet meer naar haar. Waarom zou hij weigeren? Had
hij zooeven niet gewenscht zich te verkoopen? En nu was er iemand,
die hem koopen wilde. De koop was wederkeerig. Hij gaf zijn naam,
hij kreeg een positie. Dat was een zuivere handelsovereenkomst,
zooals zoovele. Hij keek eens naar zijn broek, waaraan het slijk
nog vastkleefde en hij voelde dat hij sinds den vorigen avond niet
gegeten had, al de woede welke twee maanden lang van vruchteloos
pogen, zich bij hem had opgekropt, barstte los. Eindelijk zou hij
dan zijn voet kunnen zetten op die menigte, die hem uitgeworpen had,
hem overleverende aan den zelfmoord.

"Ik neem het aan," zeide hij ruw en scherp.

Nu verzocht hij juffrouw Chuin om nadere inlichtingen. Wat eischte
zij voor haar tusschenkomst? O neen, zij wenschte niets. Niettemin
eindigde zij met twintigduizend francs te vragen, na uitreiking van
het bedrag dat men den jonkman noodwendig ter hand moest stellen. Toen
hij niet afdong, toonde zij zich mild in haar verklaringen.

"Luister eens," zeide zij, "ik ben het die om u gedacht heb. Het jonge
meisje heeft geen 'neen' gezegd toen ik uw naam noemde .... Waarlijk,
gij doet een goeden stap en zult er mij later voor bedanken. Ik
had wel iemand van naam kunnen vinden; ik ken er zelfs een, die
mij bepaald de handen gekust zou hebben. Ik vond het echter beter
geen man te kiezen uit den stand van het arme meisje. 't Is ook nog
veel romantischer.... Gij zijt beminnenswaardig en hebt een flink
verstand. Vergeet niet, dat ik altoos tot uw dienst ben."

Tot nog toe was er geen naam over haar lippen gekomen. Op een
rechtstreeksche vraag van Nantas, stond de dame evenwel op en stelde
zich nogmaals voor:

"Juffrouw Chuin .... In betrekking als gouvernante bij baron
Danvilliers, sedert den dood der barones. Ik heb juffrouw Flavie,
de dochter van mijnheer de baron, opgevoed .... Het meisje waarvan
sprake is, is juffrouw Flavie."

Zij trok zich terug, met een bescheiden beweging een enveloppe op
de tafel leggende, welke vijfhonderd francs bevatte. Dit gaf zij uit
haar eigen zak om in de eerste onkosten te voorzien.

Toen hij weer alleen was, plaatste Nantas zich voor het venster.

De nacht was buitengewoon donker, men onderscheidde niets dan de zwarte
massa der boomen, wegkwijnende in 't donker; één venster was in den
donkeren voorgevel van het huis van den baron nog verlicht. 't Was
dus dat slanke blonde meisje, dat met een koninginnenstap daarheen
wandelde en deed of zij hem niet zag. Zij of een ander, wat deed dat
er toe? De vrouw was geen eigenlijk bestanddeel van den koop.

Nu sloeg Nantas de oogen op naar boven en liet zijn blikken dwalen
over Parijs, dat zuchtte in het duister, over de kaden en straten
en dwarsstraten aan den rechteroever, verlicht door de flikkerende
vlammen van 't gas; en een gevoel van grootheid rees in hem op,
de stad lag aan zijn voeten en hij riep uit:

"Nu behoort gij mij!"




II.


Baron Danvilliers bevond zich in zijn salon, een hoog vertrek, met
leer bekleed en van antieke meubels voorzien. Sinds den vorigen avond
was hij als vernietigd onder het nieuws, dat juffrouw Chuin hem had
medegedeeld omtrent de onteering van Flavie. Tevergeefs had zij alles
met de lichtste kleuren geschilderd, de grijsaard was onder den slag
als 't ware verpletterd en alleen de gedachte, dat de verleider zijn
fout weer eenigszins goed kon maken door een huwelijk, hield hem nog
op de been. Dezen morgen verwachtte hij bezoek van dat hem onbekende
jongmensch, dat zijn dochter haar eer ontnomen had. Hij schelde.

"Joseph, er zal een jongmensch komen om mij te spreken. Gij laat hem
dadelijk binnen komen. Voor ieder ander heb ik belet."

En plaats nemende in het hoekje bij het vuur, gaf hij zich over aan
zijne bittere gedachten. De zoon van een metselaar, een hongerlijder,
zonder eenige betrekking. Juffrouw Chuin stelde hem voor als een
jongen met een toekomst, maar wat een schande niettemin voor de
familie, waarop tot nog toe geen smetje kleefde. Flavie had zich
op tamelijk ruwe wijze verontschuldigd teneinde haar gouvernante te
vrijwaren voor de verwijten van den ouden heer. Sinds deze onaangename
verklaring bleef zij in haar kamer, daar de baron geweigerd had haar te
zien. Alvorens haar te vergeven, wilde hij eerst zelf deze verdrietige
zaken in orde brengen. Zijn grijzende haren hadden in enkele dagen
al het zwarte verloren en nu en dan kon men hem zenuwachtig het hoofd
zien schudden.

"Mijnheer Nantas," meldde Joseph.

De baron stond niet op. Hij keerde alleen het hoofd om en zag Nantas,
die bedaard binnentrad, lang en onderzoekend aan. Deze was zoo
verstandig geweest zich niet geheel in nieuwe kleeren te steken; hij
had een zwarte jas en pantalon gekocht, oud en hier en daar versteld,
maar zindelijk en toonbaar; dit gaf hem het aanzien van een arm,
oppassend student en verried niet 't minst den avonturier. In
het midden van het vertrek bleef hij staan, zonder te groote
onderdanigheid, flink rechtop.

"Dus gij zijt het, mijnheer," bracht de grijsaard met moeite uit.

Hij kon echter niet voortgaan, de aandoening belette het hem en hij
vreesde dat zijn woede hem te machtig zou worden.

Na een oogenblik van stilte, hernam hij bedaard;

"Mijnheer, gij hebt een laagheid begaan."

En toen Nantas zich wilde excuseeren, herhaalde hij opnieuw en met
meerder klem:

"Een laagheid .... Ik wil niets weten en verzoek u beleefd niet te
beproeven mij de zaken uit te leggen. Al had mijn dochter zich om
uw hals geworpen, dan zou uw laagheid toch even groot zijn gebleven
.... Slechts dieven weten zoo bij families in te dringen."

Opnieuw liet Nantas het hoofd op de borst zinken.

"'t Is niet moeilik op die manier een bruidschat machtig te worden;
in uw hinderlaag moesten noodzakelijk èn vader èn dochter vallen."

"Sta mij toe, mijnheer," viel hem de jonge man, die eindelijk driftig
werd, in de reden.

De baron maakte een beweging alsof hij hem aan wilde vliegen.

"Wat? wilt gij dat ik u toe zal staan? 't Betaamt u niet hier
te spreken. Wat ik u zeg ben ik genoodzaakt u te zeggen en 't is
evenzeer uw plicht dit aan te hooren, omdat gij hier komt als een
boosdoener. Gij hebt mij een verschrikkelijken smaad aangedaan. Ik
ben er bijna van gestorven en nu, nu beven mijn handen, alsof ik
plotseling wel tien jaren ouder was geworden. Houdt u stil en luister".

Nantas was zeer bleek geworden. Hij had mogelijk een te zwaren last op
zijne schouders gelegd. De verblindheid van zijn hartstocht wenschte
hij ondanks alles als excuus te gebruiken.

"Ik had het hoofd verloren," prevelde hij, een geschiedenis van zijn
voorgewende liefde bedenkende. "Ik kon juffrouw Flavie niet zien ...."

Toen hij den naam van zijn dochter hoorde sprong de baron overeind
en riep met donderende stem:

"Zwijg dan toch! Ik heb u gezegd, dat ik niets wensch te weten. Behoud
uw getuigenissen gerust voor u zelf, ik wensch de détails van al die
ongerechtigheden niet te hooren."

Toen ging hij weer zitten, bevend en uitgeput. Nantas boog zich,
innerlijk bewogen, ondanks zijn groote mate van zelfbeheersching. Na
eenige oogenblikken van stilzwijgen, ging de grijsaard voort op een
toon van iemand die een moeielijke zaak afhandelt:

"Pardon, mijnheer. Ik had kalm willen blijven. Ge behoort mij niet toe,
maar ik u, daar ik aan uw discretie ben overgeleverd. Gij zijt hier
gekomen om een voorstel te doen, laat ons onderhandelen, mijnheer."

Van nu aan sprak hij als een advocaat, die een schandelijk proces
behandelt, waarover hij zichzelf bijna schaamt en die tot allen prijs
de zaak in der minne wenscht te schikken. Met zeer groote beslistheid
zeide hij:

"Juffrouw Flavie Danvilliers heeft bij den dood harer moeder een
som van twee maal honderd duizend francs geërfd, welke zij eerst in
handen krijgt op den dag van haar huwelijk. Deze som heeft natuurlijk
reeds interest opgeleverd. Zie hier mijn verantwoording als voogd,
welke ik noodzakelijk oordeel u over te leggen."

Hij opende een portefeuille en begon de getallen voor te lezen. Nantas
beproefde tevergeefs hem hiermede te doen eindigen. Een machtige
ontroering maakte zich van hem meester bij 't gezicht van dien
grijsaard, zoo rechtvaardig en eenvoudig, die hem zoo trotsch en
groot voorkwam in zijn kalmte.

"Om kort te gaan," besloot hij, "heb ik door mijn notaris hedenmorgen
een som doen toewijzen van tweemaal honderdduizend francs, daar ik
weet dat gij niets bezit. Deze som kan u in ontvangst nemen den dag
na uw huwelijk".

"Maar mijnheer," zeide Nantas, "ik vraag uw geld niet, ik vraag alleen
uwe dochter ...."

De baron viel hem oogenblikkelijk in de rede:

"Gij hebt het recht niet te weigeren en mijn dochter zou geen man
kunnen trouwen, die niet minstens evenveel als zij .... Ik geef u den
bruidschat, welken ik voor haar bestemde, ziedaar alles. Misschien
had gij op meer gerekend, men onderstelt algemeen, dat ik rijker ben
dan werkelijk het geval is, mijnheer."

Daar de jonge man over de laatste hatelijkheid het stilzwijgen
bewaarde, oordeelde de baron het onderhoud afgeloopen en schelde
den bediende.

"Joseph, zeg aan de juffrouw, dat ik haar in mijn cabinet verwacht."

Hij was opgestaan zonder een woord meer te spreken. Nantas stond
nog steeds onbeweeglijk. Hij bedroog dezen grijsaard en voelde zich
tegenover hem klein en zwak. Eindelijk trad Flavie binnen.

"Mijn dochter," zeide de baron, "hier is die man. Het huwelijk zal
langs den gewonen, wettelijken weg plaats hebben."

En hij ging heen, hen alleen latende, alsof voor hem het huwelijk
reeds besloten was.

Toen de deur gesloten was stonden beiden sprakeloos tegenover
elkander. Nantas en Flavie zagen elkander eens aan. Zij hadden nog
nimmer elkander gezien. Zij scheen hem buitengewoon schoon toe met haar
bleek en trotsch gelaat, welks groote grijze oogen hem doordringend
aanzagen. Misschien had zij die dagen, waarin zij haar kamer niet
verlaten had, niets gedaan dan schreien; de koudheid harer wangen
moest echter de tranen wel hebben doen stollen, zij was het die hem
het eerst toesprak:

"Dus, mijnheer, de zaak is in orde gekomen?

"Welzeker, juffrouw," antwoordde Nantas bedaard.

Een minachtende trek kwam onwillekeurig op haar gelaat en hem
aanziende, scheen zij de laagheid op zijn gelaat te willen lezen.

"Zooveel te beter," hernam zij, "ik vreesde niemand voor een zoodanige
koop te zullen vinden."

Aan den toon waarop zij dit zeide, merkte Nantas maar al te zeer hoe
zij hem minachtte. Hij richtte het hoofd echter op. Had hij al gebeefd
voor den vader, wetende, dat hij deze bedroog, tegenover de dochter,
die zijn medeplichtige was, moest hij flink zijn.

"Pardon, juffrouw," zeide hij kalm en beleefd, "gij hebt een verkeerde
opvatting van de betrekking welke tusschen ons zal komen te bestaan en
die gij zeer juist een koop noemt. Ik meen, dat wij voortaan tegenover
elkaar op een voet van gelijkheid zullen zijn."

"Zeer zeker?" viel Flavie hem met een minachtende glimlach in de reden.

"Op een voet van volkomen gelijkheid ... Gij hebt behoefte aan
een naam, om een fout te verbergen, waarover ik geen oordeel durf
uitspreken, en ik geef u den mijnen. Van mijn kant heb ik behoefte aan
het noodige kapitaal en een positie in de maatschappij, om te komen
waar ik zijn wil, en gij verschaft mij deze twee. Vanaf heden zijn wij
twee compagnons, wier inbrengst in de firma zoowat van gelijke waarde
is en hebben wij elkander wederkeerig te bedanken voor de diensten,
die wij de een den ander bewijzen."

Zij lachte niet meer. Een trek van toornigen trots verscheen op
haar voorhoofd.

Na eenige oogenblikken zeide zij:

"Gij kent mijne voorwaarden?"

"Neen, juffrouw," zeide Nantas, die volkomen kalm bleef. "Wees zoo
goed mij die te noemen en ik beloof u bij voorbaat dat ik ze gaarne
accepteer!"

Nu zeide zij kalm, zonder de minste aarzeling of schaamte:

"Gij zult nooit anders dan in naam mijn echtgenoot zijn. Onze
levenswijzen zullen elkander ten eenenmale vreemd wezen. Ik heb geen
rechten op u en gij hebt geen rechten op mij."

Bij iedere voorwaarde boog hij toestemmend met het hoofd. Dat was
juist wat hij verlangde en hij antwoordde:

"Als ik galant wilde zijn zou ik u toevoegen dat zulke condities mij
wanhopig maakten. Wij zijn echter beiden boven zulke banaliteiten
verheven. Ik ben verheugd, dat gijzelven inziet hoe onze toekomstige
verhouding dient te zijn. Wij gaan beide het leven in langs een pad,
waar geen bloemen bloeien ... Ik heb u nog maar één ding te verzoeken,
en wel dit, dat gij op geenerlei wijze van uw vrijheid een zoodanig
gebruik maakt, dat mijn tusschenkomst noodzakelijk wordt."

"Mijnheer?" riep Flavie toornig uit, haar trots weer voelende ontwaken.

Hij boog echter beleefd met het hoofd, haar verzekerende dit niet
te hebben gezegd om haar te kwetsen. Hun positie was uiterst teer,
zij moesten zich beiden van toespelingen onthouden, om de goede
verstandhouding niet onmogelijk te maken. Juffrouw Chuin had hem
medegedeeld, dat haar verleider een zekere heer Fondettes was, de
man van een harer kostschoolvriendinnen. Een maand bij hem gelogeerd
zijnde, op het platte land, had zij zich op een avond in de armen
van dien man bevonden, zonder eigenlijk zelf goed te weten hoe alles
in 't werk was gegaan en tot hoeverre zijzelve hieraan schuld had;
juffrouw Chuin sprak bijna van een gewelddadige aanranding.

Plotseling voelde Nantas een bijna vriendschappelijke opwelling. Als
alle menschen, die zich van hun eigen kracht bewust zijn, hield hij
er van goedhartig te wezen.

"Kijk eens, mejuffrouw," zeide hij, "wij kennen elkaar niet, maar
ik geloof toch, dat wij verkeerd zouden doen als wij elkander op
het eerste gezicht veroordeelen. Misschien zijn wij in de wereld
gekomen om 't met elkaar zeer wel te kunnen vinden ... Ik zie wel,
dat gij mij veracht, dat komt, omdat ge mij niet kent."

En hij vertelde, koortsachtig opgewonden, van zijn leven te Marseille
en van zijn vergeefsche pogingen te Parijs. Wat baatte het oordeel der
menigte, als men den voet op haar nek kon zetten! Het was alleen maar
de vraag boven haar te staan. Macht was een excuus voor alles. Met
breede trekken teekende hij haar het leven, dat hij wenschte te
leiden. Hij vreesde geen hindernissen, niets zou tegen zijn kracht
kunnen opwegen, hij zou sterk zijn en gelukkig.

"Geloof niet, dat ik mij verkoop voor uw geld," vervolgde hij. "Ik
accepteer uw geld alleen om hoog, zeer hoog te kunnen stijgen ... O,
als gij wist, wat er in mij leeft, als gij mijn droom kendet, dien
de werkelijkheid steeds weder verjaagd heeft, dan zoudt gij mij
begrijpen en misschien met fierheid uw arm leggen in den mijnen,
u gelukkig achtende mij de middelen te kunnen verschaffen, die mij
in staat stellen iemand van beteekenis te worden."

Zij hoorde hem aan, zonder dat een trek in haar bewoog. Weer stelde
hij zich de vraag, die al drie dagen in zijn hoofd had rondgespookt,
zonder dat hij het antwoord had kunnen vinden: Had zij hem opgemerkt,
als hij aan 't venster zat en had zij daarom zoo spoedig in juffrouw
Chuin's voorstel toegestemd, toen deze hem had genoemd? Misschien,
meende hij, was zij hem gaan beminnen met een hartstochtelijke
romantische liefde, als hij met verontwaardiging den koop had
afgewezen, dien juffrouw Chuin hem kwam voorstellen. Daarna, alsof
zij van al zijn vertrouwelijke mededeelingen geen woord verstaan had,
herhaalde zij droogjes:

"Mijn man dus, alleen in naam; onze levenswijzen geheel van elkander
afgescheiden; de volstrekte vrijheid."

Nantas hernam na een oogenblik met onbewogen gelaat,  en op den toon
van iemand, die spreekt over een alledaagsche overeenkomst:

"Dat is overeengekomen, juffrouw."

Hij trok zich terug, ontevreden over zichzelf. Hoe had hij zoo dom
kunnen wezen, zich te verbeelden die vrouw te kunnen veroveren! Zij
was buitengewoon schoon.




III.


Tien jaren waren er verloopen. Wij zien op een morgen Nantas weder
in het kabinet van baron Danvilliers, hetzelfde, waarin hij vroeger
zoo onvriendelijk was ontvangen. Op 't oogenblik was dit kabinet het
zijne; nadat hij zich met zijn schoonzoon en zijn dochter had verzoend,
had de baron hun het gansche huis overgelaten, voor zichzelf slechts
een klein paviljoen behoudende aan het andere einde van den tuin,
uitziende in de rue de Beauxe.

In tien jaren tijds had Nantas een der hoogste financiëele en
industriëele plaatsen weten in te nemen. Betrokken in alle mogelijke
spoorwegondernemingen en in vele financiëele operatie's, welke het
keizerrijk kenmerkten, had hij zich spoedig een onmetelijk fortuin
verworven. Zijn eerzucht bepaalde zich daarbij echter niet, hij
wenschte een rol te spelen in de politiek en hij was er in geslaagd
afgevaardigde te worden voor een departement, waarin hij vele
bezittingen had. Sinds hij in dit wetgevend lichaam was getreden,
scheen hij de aangewezen persoon om in de toekomst minister van
financiën te worden.

Door zijn buitengewone kennis van geldzaken en zijn groote
welbespraaktheid, wist hij zich meer en meer te doen gelden. Overigens
was hij een hartstochtelijk voorstander van het keizerschap en had
hij den keizer volkomen voor zich weten te winnen.

Dezen morgen was Nantas overstelpt met bezigheden. In de bureaux,
waarin hij de eerste étage van zijn kolossaal huis had herschapen,
heerschte buitengewone bedrijvigheid en drukte. Een leger van bedienden
bewoog zich achter de loketten, af en aan loopende, met de deuren
slaande; een geluid van goud, uit de zakken op de tafels leeggeschud,
vulde als de muziek der fortuin de ruimte.

In de antichambre bewoog zich een stoet sollicitanten, politieke en
gewoon burgerlijke, heel Parijs aan de voeten van den machthebber. De
invloedrijkste personen wachtten daar geduldig een uur lang. En hij
op zijn bureau zittende, zag eindelijk zijn droom van macht vervuld,
voelde zich eindelijk de verstandskracht der reusachtige machine,
die koninkrijken en keizerrijken in beweging bracht.

Nantas schelde. Hij scheen bezorgd.

"Germain," vroeg hij, "weet je ook of mevrouw al thuis is?"

Toen de man antwoordde dat hij 't niet wist, beval hij hem naar de
kamer van zijn vrouw te gaan. Germain vertrok echter niet.

"Pardon, mijnheer," fluisterde hij, "al geruimen tijd wacht de
president van den ministerraad om binnen te komen."

Hij wendde zich wrevelig tot den bediende en zei:

"Nu laat hem binnen en doe wat ik zeg."

Den vorigen dag had Nantas' redevoering op de begrootingsquaestie
zoodanigen invloed uitgeoefend, dat de betreffende statuten naar
de speciale commissie waren teruggezonden om te worden gewijzigd
in den zin als door Nantas was voorgesteld. Na afloop der zitting
was er gefluisterd dat de minister van financiën zijn ontslag
zou indienen en in de onderscheidene groepen wees men reeds den
jongen afgevaardigde als zijn opvolger aan. Hijzelf haalde echter de
schouders op; er was immers niets wat daar aanleiding toe gaf; met den
Keizer had hij slechts een onderhoud gehad over zeer ondergeschikte
aangelegenheden. De komst van den president van den ministerraad kon
echter buitengewone beteekenis hebben. Een oogenblik duizelde hij bij
de gedachte aan hetgeen geschieden kon, hij stond op om den president
de hand te schudden.

"Mijnheer de hertog," zeide hij, "ik vraag u wel pardon. Ik wist niet
dat u wachtte.... Geloof me dat ik getroffen ben door de eer welke
u mij aandoet."

Een oogenblik praatten zij op familiaren toon over allerlei
onbeteekenende feiten. Daarop deelde president hem mede, dat hij door
den Keizer gezonden was om eens te informeeren of hij de portefeuille
van financiën zou aannemen, zoo deze hem werd aangeboden en zoo ja, met
welk program? Hij stelde zijn condities. Zijn gelaat was onbeweeglijk,
maar inwendig loeide een storm van vreugde over zijn zegepraal. De
laatste sport van den ladder zou hij bestijgen. Allen zouden onder
hem zijn. De hertog zou zich aanstonds naar den keizer spoeden om
hem dit onderhoud mede te deelen, verzekerde hij.

Daar werd een kleine deur geopend en de kamenier zijner vrouw trad
binnen.

Nantas werd plotseling bleek en voleindigde den zin niet, welken hij
juist uitsprak. Hij liep naar de kamenier toe, zeggende:

"Excuseer mij, waarde hertog."

Op fluisterende toon ondervoeg hij haar. Mevrouw was dus vroeg
uitgegaan? Had zij gezegd waar zij heenging? Wanneer zou zij
terugkomen? De kamenier antwoordde op onbevredigende wijze, als
een verstandig meisje, dat er niet van houdt dingen te vertellen,
die zij beter weet te verzwijgen. Het nuttelooze van een dusdanig
verhoor inziende, zeide hij:

"Als mevrouw thuis komt, wilt gij haar zeker wel mededeelen dat ik
verlangend ben haar te spreken."

De hertog had zich verwonderd afgewend en staarde den tuin in.

Nantas naderde hem weder en vroeg hem opnieuw pardon.

Hij had echter zijn koelbloedigheid verloren, hij stotterde en
verwonderde zichzelf over zijn onhandige woorden.

"Ik heb mijn heele zaak verloren", liet hij zich hardop ontglippen,
toen de president vertrokken was. "De portefeuille gaat mij
ontsnappen".

En in een toestand van neerslachtigheid, afgewisseld door vlagen
van toorn, bleef hij achter. In de naburige bureaux klonk nog altijd
de klank van het goud. Een geluid als van een fabriek deed de muren
schudden, de werkplaats naar het scheen, waar al die goudstukken werden
vervaardigd. Hij had slechts een pen op te nemen en een telegram te
verzenden om de Beursnoteeringen in Europa te doen stijgen of te
doen dalen hij kon een oorlog verhinderen of de uitbarsting ervan
verhaasten, de leening steunende of bestrijdende, waarover men zijn
opinie had gevraagd; de begrooting van Frankrijk zelfs had hij in zijn
hand en weldra zou hij weten of hij voor of tegen het Keizerschap was.

De triomf, dat was het gewicht van zijn persoonlijkheid, die de
wisselingen der wereld in zijn macht had. En toch had hij niet zooveel
genot van zijn zegepraal, als hij zich had voorgesteld. Hij voelde een
zekere matheid en zijn zenuwen leden onder den geringsten schok. Als
een koorts van bevredigde ijverzucht naar zijn wangen steeg, voelde
hij zich plotseling verbleeken, alsof van achteren hem eensklaps een
koude hand in den nek werd gelegd.

Twee uren waren verloopen en Flavie was nog niet teruggekeerd. Nantas
schelde opnieuw Germain om hem op te dragen baron Danvilliers op te
zoeken, als hij tenminste thuis was. Alleen gebleven, liep hij zijn
cabinet op en neer, weigerde dien dag nog bezoek te ontvangen. Zijn
opgewondenheid was toegenomen. Ongetwijfeld had zijn vrouw een
rendez-vous. Misschien had ze de oude betrekkingen weer aangeknoopt met
den heer des Fondettes, die sedert vijf maanden weduwnaar was. Voor
zichzelf durfde Nantas niet te bekennen dat hij jaloersch was;
gedurende tien jaren had hij de overeenkomst met zijn vrouw aangegaan,
in geen enkel opzicht geschonden; hij hield er alleen niet van--maakte
hij zichzelven wijs--bespottelijk gemaakt te worden. Nooit zou hij zijn
vrouw veroorloven zijn maatschappelijke positie te onteeren, door hem
aan de spottende blikken van 't publiek over te leveren. Zijn kracht
begaf hem, zijn kracht die hem nooit had verlaten, zelfs niet in die
hachelijke oogenblikken toen hij, in den aanvang van zijn fortuin,
de stoutste zetten speelde.

Flavie trad, nog geheel in haar wandelcostuum, binnen. Zij had alleen
zich van haar hoed en handschoenen ontdaan. Nantas vertelde haar
met bevende stem, dat hij wel tot haar zou gegaan zijn, als zij hem
slechts had doen weten dat zij thuis was gekomen. Zij echter, zonder
te gaan zitten, als iemand die zeer gehaast is, maakte een beweging
om hem aan te sporen het gesprek zoo kort mogelijk te doen zijn.

"Mevrouw", begon hij, "ik geloof dat een verklaring tusschen ons
noodzakelijk is geworden.... Waar zijt gij vanmorgen heengegaan?"

De bevelende toon, waarop hij dit zeide en het brutale der vraag,
verrastte haar.

"Wel", antwoordde zij op ijskouden toon, "waarheen het mij goeddacht
te gaan".

"Juist dat is het, wat mij niet bevalt en gij zult u zeker nog wel
herinneren dat ik u gezegd heb niet te zullen dulden dat u misbruik
maakte van uw vrijheid, om mijn naam te onteeren".

Fiavie glimlachte verachtelijk.

"Uw naam onteeren, mijnheer, dat is iets dat u aangaat, en iets wat
ik niet meer heb te doen".

Nantas sprong op als een waanzinnige, een beweging makende als wilde
hij haar verpletteren.

"Ongelukkige, gij keert terug uit de armen van mijnheer des Fondettes
.... Gij hebt een minnaar, dat weet ik".

"Gij bedriegt u", zeide zij, zonder zich over zijn bedreiging ongerust
te maken, "ik heb mijnheer des Fondettes nimmer wedergezien .... Als
ik echter een minnaar had, stond het nog niet aan u mij dat te
verwijten. Wat gaat u dat aan? Vergeet gij onze overeenkomst?"

Een oogenblik zag hij haar met wilde oogen aan; daarna in snikken
uitbarstende van lang ingehouden hartstocht, wierp hij zich aan
haar voeten:

"O, Flavie! Ik bemin u!"

Maar zij, rechtop en koud, wendde zich terzijde omdat hij den rand
van haar rok had vastgegrepen. De ongelukkige volgde haar echter,
zich op de knieën voortslepende, de handen smeekend uitgestrekt.

"Ik bemin u, Flavie! ... Ik bemin u tot gekwordens toe. Ik weet niet
hoe het komt! Al jaren duurt die toestand voort. Langzamerhand heeft
die liefde mij geheel veroverd. Ik heb er tegen geworsteld, omdat
ik dat gevoel mijner niet waardig vond; ik herinner mij maar al te
wel ons eerste onderhoud .... Nu is mijn lijden echter te zwaar,
ik moet spreken ...."

En zoo sprak hij langen tijd voort. De man, die al zijn geloof in
eigen kracht had en die volhield dat de wil de eenigste macht was
om werelden te verzetten, lag daar vernietigd, zwak als een kind,
geheel ontwapend, aan de voeten eener vrouw. Zijn droom van rijkdom was
werkelijkheid geworden, de hoogste sporten van den maatschappelijken
ladder had hij bestegen, en dat alles had hij willen geven voor één
kus van die vrouw.... Zij bedierf zijn zegepraal. Hij luisterde
niet meer naar het goudgeklank in de naburige bureaux; hij dacht
niet meer aan de afgevaardigden, die hem kwamen complimenteeren,
hij vergat den keizer zelfs, die in dit oogenblik hem mogelijk riep
tot een der gewichtigste staatsambten.

Dat alles was niets meer voor hem.--Als Flavie hem afwees, was al
't andere hem onverschillig.

"Luister," zeide hij. "Wat ik gedaan heb, deed ik voor u.... In den
beginne, ik beken het gaarne, dacht ik niet aan u; ik werkte alleen
om mijn heerschzucht te voldoen. Daarop zijt gij het eenige doel
mijner overdenkingen en mijner krachten geworden en wilde ik zoo hoog
stijgen als ik met mogelijkheid kon, om u waardig te worden. Ik hoopte
u te vermurwen, waneer ik al mijn macht aan uw voeten kon leggen. Gij
weet op welk standpunt ik op 't oogenblik sta. Heb ik uw vergeving
verdiend? Ik bezweer u, minacht mij niet langer."

Zij had nog geen woord gezegd. Nu antwoordde zij bedaard: "Sta op,
mijnheer, er kon iemand binnenkomen".

Maar hij stond niet op. Hij eindigde met haar te smeeken. Misschien
zou hij nog gewacht hebben, als hij niet zoo jaloersch was geweest
op den heer des Fondettes. Dit was een kwelling, die hem waanzinnig
maakte. Weldra werd hij onderdanig en ootmoedig.

"Ik zie wel, dat gij mij aldoor minacht. Welnu geef uw liefde, dit
smeek ik u, tenminste niet aan een ander. Vergeef me als ik soms
brutaal ben geweest en laat mij tenminste hopen, dat gij mij ééns
zult beminnen!..."

"Nooit!" stiet zij met groote vastberadenheid uit.

Hij was verpletterd, vernietigd en zij wilde vertrekken, doch door
een woeste vlaag van halven waanzin aangegrepen, vloog hij overeind
en vatte haar bij de polsen. Een vrouw zou hem weerstaan durven,
terwijl een wereld aan zijn voeten lag!

Hij vermocht alles, hij kon staten omwerpen. Frankrijk leiden, waarheen
hij begeerde en toch was hij onmachtig de liefde te verwerven van deze
vrouw. Hij, zoo sterk, zoo machtig, wiens minste wensch een gebod was,
hij had slechts één machtige begeerte, een die nooit bevredigd worden
zou, daar een schepsel, zwak als een kind, dit weigerde. Hij schudde
haar heftig bij den arm en riep op dreigende toon:

"Ik wil .... ik wil...."

"En ik wil niet", zeide Flavie die wit geworden was als krijt.

Nog worstelden zij samen, toen baron Danvilliers de deur opende.

Nantas liet oogenblikelijk Flavie los en riep uit:

"Mijnheer, ziehier uw dochter, die de armen van haar minnaar zooeven
heeft verlaten .... Vertel haar dat een vrouw den naam van haar man
niet mag bezoedelen, zelfs al bemint zij hem niet en al is haar eigen
eergevoel zoo klein, dat dit geen beletsel voor haar is."

De baron, door den ouderdom een grijsaard geworden, stond rechtop
in de deuropening het tooneel aan te zien. 't Was een smartelijke
verrassing voor hem. Hij dacht dat de jonge lieden een gelukkig leven
leidden. Zijn schoonzoon en hij waren van geheel verschillende afkomst,
doch had hij in sommige dingen geheel andere inzichten, hij kon niet
ontkennen dat een groote wil hem bezielde en dat hij veel verstand
bezat. En nu stond hij daar plotseling voor een drama.

Toen Nantas Flavie beschuldigde van een minnaar te hebben, deed
de grijsaard, die zijn dochter nog met al de gestrengheid van de
kinderjaren behandelde, een stap voorwaarts.

"Ik zweer u dat zij juist van haar minnaar terugkomt" herhaalde Nantas,
"en u ziet het, zij weerstaat mij nog!"

Flavie had verontwaardigd het hoofd afgewend. Zij streek haar
manchetten glad, door de brutaliteit van haar man verkreukeld. Zelfs
geen blos steeg haar naar de wangen. Niettemin sprak haar vader
haar aan.

"Mijn dochter, waarom verdedigt gij u niet? Zegt uw man de
waarheid. Zoudt gij ook deze smart mijn ouderdom willen aandoen? De
schande zou ook mijn deel zijn, daar de smet, welke één lid der
familie aankleeft, ook op al de anderen overgaat."

Nu werd zij ongeduldig. Moest haar vader haar nu óók al
beschuldigen! Een oogenblik kon zij zijn verhoor ondergaan, doch
toen ook hij zich opwond en zijn toon driftig en uitdagend werd,
riep zij uit:

"Laat dien man zijn rol spelen vader.... Gij kent hem niet. Noodzaak
mij niet te spreken, laat mij zwijgen uit eerbied voor u-zelf".

"Hij is uw echtgenoot", hernam de grijsaard. "Hij is de vader van
uw kind".

Maar nu richtte Flavie zich sidderend op.

"Neen, dat is hij niet .... Welnu, het moet, gij zult alles weten. Die
man is niets eens een verleider, dan zou hij een verontschuldiging
hebben in het feit dat hij mij eens bemind had. Die man heeft
zich alleen verkocht en er in toegestemd, de fout van een ander
te bedekken".

De baron wendde zich tot Nantas, die loodkleurig achteruit week.

"Hoort gij het vader", herhaalde Flavie luider, "hij heeft zich
verkocht, verkocht voor geld .... Ik heb hem nooit bemind en nooit
heeft hij mij zelfs met zijn vingertoppen aangeraakt .... Ik heb
u de smart van die bekentenis willen besparen; ik heb hem gekocht,
om u te bedriegen .... Zie hem aan, spreek ik de waarheid niet?" ....

Nantas verborg het gelaat in de handen.

"En nu", vervolgde de jonge vrouw, "nu wil hij dat ik hem
lief zal hebben .... Hij heeft zich op de knieën geworpen en
geweend. Ongetwijfeld alles comediespel. Vergeef mij dat ik u bedrogen
heb, vader, maar zeg het zelf: 'Behoor ik aan dien man?' En nu gij
alles weet, neem mij nu met u van hier. Hij heeft geweld tegen mij
gepleegd en ik wil hier geen uur meer blijven".

De baron richtte zich op. Stilzwijgend gaf hij zijn dochter den arm
en beiden doorschreden het vertrek, zonder dat Nantas één beweging
maakte om hen te weerhouden. Aan de deur gekomen, zeide de grijsaard
niets dan:

"Vaarwel, mijnheer".

De deur viel dicht. Nantas bleef alleen, verpletterd rond starend in
de ledige ruimte om zich heen.

Germain kwam binnen en legde een brief op zijn schrijfbureau. Hij
opende hem werktuigelijk en doorliep hem vluchtig. Deze brief,
eigenhandig door den keizer geschreven, benoemde hem in complimenteuse
woorden tot minister van financiën. Ternauwernood begreep hij, wat
hij las. De vervulling van zijn stoutste wenschen liet hem koud. In de
naburige bureaux klonk nog luider het geklank der goudstukken; het was
het uur, waarop het huis Nantas diep ademhaalde, leven gevende aan de
gansche wereld. En hij te midden van deze reusachtige ondernemingen,
alles zijn werk, op het toppunt van zijn macht, de oogen starende op
het handschrift van den keizer, snikte als een kind:

"Ik ben niet gelukkig .... Ik ben niet gelukkig ...."

Met het hoofd op zijn bureau leunende weende hij, en heete tranen
vielen op de letters van den brief, die hem tot minister van financiën
benoemde.




IV.


Nantas, thans ruim achttien maanden minister van financiën, scheen
zich te willen bedwelmen door overmaat van werkzaamheden. Den dag
na het tooneel dat zich in zijn cabinet had afgespeeld, had hij een
onderhoud gehad met baron Danvilliers. Op aanraden van haar vader had
Flavie er in toegestemd in de echtelijke woning terug te keeren. De
beide echtgenooten spraken elkander echter nooit een woord toe,
behalve als de samenleving, comediespel noodzakelijk maakte. Nantas had
besloten geen bureaux buiten zijn eigen huis te betrekken. 's Avonds
deed hij zijn secretarissen komen en deelde hen mede wat zij te doen
hadden. Voor lofredenen was hij ongevoelig en men zou gemeend hebben,
dat hij werkte zonder hoop op belooning, hopende het eene werk op
het andere, als wilde hij het onmogelijke beproeven.

Telkens wanneer zijn roem steeg, raadpleegde hij in stilte het gelaat
van Flavie. Zou zij eindelijk eens getroffen worden? Zou zij hem
eindelijk zijn vroegere laagheid eens vergeven, om iets te zien van
de ontzettende ontwikkeling van zijn verstand en van zijn kracht? Maar
altijd was haar gelaat onbeweeglijk en stom.

De jalousie verteerde hem. Zijn onmacht om zich door Flavie te doen
beminnen, was vreeselijk, maar erger dan dat was het te moeten denken,
dat zij gaf aan een ander, waar hij te vergeefs om smeekte. Zij zou
instaat zijn met des Fondettes betrekkingen aan te knoopen, al was
't alleen maar om hem te doen zien, dat zij in haar vrijheid geen
belemmering duldde. Hij veinsde, zich niet om haar te bekommeren,
terwijl hij doodsangsten uitstond gedurende haar afwezigheid. Als hij
't niet te bespottelijk gevonden had, zou hij haar zelfs op straat
hebben achtervolgd. Veel beter was het iemand te vinden, die dat deed
en wiens diensten hij betaalde.

Juffrouw Chuin had Flavie steeds bij zich gehouden. De baron
was eenmaal aan haar gewoon geraakt. Bovendien wist zij te
veel, om het niet geraden te achten, haar de wijde wereld in te
zenden. Een oogenblik had de oude jongejuffrouw er aan gedacht met
de twintigduizend francs, welke Nantas haar den dag na zijn huwelijk
had uitbetaald, op zichzelf te gaan leven.

Ongetwijfeld oordeelde zij het echter beter te blijven, van meening
dat het in troebel water goed visschen is. Zij wachtte slechts op
een nieuwe gelegenheid, bij zichzelf reeds uitrekenende dat haar nog
twintigduizend francs ontbraken om te Roinville, haar geboorteplaats,
het huis van den notaris te kunnen koopen, dat altijd de droom
van haar jeugd was geweest. Voor haar behoefde Nantas zich niet
te geneeren; haar devote manieren bedrogen hem niet. Den morgen,
waarop hij haar in zijn cabinet ontbood en haar voorstelde hem op
de hoogte te houden van al de handelingen zijner vrouw, veinsde zij
echter hevige verontwaardiging en vroeg zij hem waarvoor hij haar
eigenlijk wel hield.

"Komaan, juffrouw", zeide Nantas ongeduldig, "ik heb het erg druk en
men wacht mij. Maak het dus kort, verzoek ik u".

Zij wilde echter van niets hooren, als hij zich niet bepaalder
uitdrukte. Haar principes waren, dat niets leelijk of slechts is
uit zichzelf, doch dat het leelijke en slechte alleen afhangt van de
wijze van voorstelling.

"Welnu", herhaalde hij, "het betreft een goede zaak, mejuffrouw .... Ik
geloof dat mijn vrouw een stil verdriet met zich omdraagt. Reeds weken
lang zie ik haar bedroefd en 't is van u dat ik de oorzaak van haar
leed wensch te vernemen".

"Dan kan u op mij rekenen", zeide zij op moederlijken toon. "U weet
dat ik aan mevrouw gehecht ben, ik wil alles doen voor uw geluk en voor
het hare .... Reeds morgen zal ik beginnen met over haar te waken".

Hij beloofde haar heur diensten naar waarde te zullen beloonen.

Weder werd zij boos, waar hij over beloonen sprak, doch zij was zoo
slim het toch daarheen te leiden dat hij een bepaalde som noemde: hij
zou haar tienduizend francs ter hand stellen als zij hem een bewijs
leverde van het behoorlijke of onbehoorlijke gedrag zijner vrouw.

Langzamerhand waren zij er toe gekomen de dingen te noemen zooals
zij waren.

Van dit oogenblik af waren Nantas' kwellingen minder hevig. Drie
maanden gingen voorbij: hij was overstelpt met werkzaamheden, daar de
begrooting aan de orde was. In overeenstemming met den Keizer had hij
verscheidene veranderingen bij het financiewezen ingevoerd. Hij wist,
dat hij daarvoor in de Kamer veel zou moeten hooren en hij diende dus
de noodige documenten voor zijn verdediging bijeen te brengen. Soms
bracht hij gansche nachten werkende door. Dit bedwelmende hem en
stemde hem kalmer. Zag hij juffrouw Chuin, dan ondervroeg hij haar
zoo kort mogelijk.

Wist zij iets? Had mevrouw visites gemaakt? Had zij zich in sommige
huizen lang opgehouden? En juffrouw Chuin deed een heel omstandig
verslag. Tot nog toe echter kon zij niet anders dan zeer onbeteekenende
feiten mededeelen.

Nantas stelde zich gerust, terwijl de oude jongejuffrouw geheimzinnig
knipoogde en vertelde dat zij te avond of morgen wel een meer
belangrijke ontdekking zou doen.

De waarheid was dat juffrouw Chuin over alles eens goed had
nagedacht. Tienduizend francs waren niet voldoende om haar het
huis van den notaris te doen koopen, zij kwam twintigduizend te
kort. Aanvankelijk had zij er over gedacht zich aan de vrouw te
verkoopen, waar zij zich reeds aan den man verkocht had. Zij kende
mevrouw echter te goed en vreesde weggejaagd te worden bij de geringste
zinspeling daarop.

Geruimen tijd voor dat Nantas haar die opdracht deed, had zij Flavie
reeds voor haar eigen rekening bespied, zeggende dat de ondeugden der
heeren de grondslagen dikwijls zijn voor het fortuin der bedienden,
zij was hier echter gestooten op een van die kuische en onberispelijke
levens, welken de trotsch verbiedt iets te doen wat niet edel is. Uit
haar misstap was bij Flavie een afkeer ontstaan tegen al wat man
was. Juffrouw Chuin was op dit punt wanhopig, toen zij op zekeren dag
den heer des Fondettes ontmoette. Hij informeerde met buitengewone
belangstelling naar zijn oude maîtresse en zij begreep aanstonds dat
hij niets liever zou wenschen dan haar weder te bezitten, brandend van
verlangen bij de gedachte aan het genot dat hij eens in haar armen
gesmaakt had. Haar plan was gemaakt: zij zou den echtgenoot en den
minnaar dienen, dat was een combinatie, die vernuftig mocht heeten.

Zij had op 't juiste tijdstip den heer des Fondettes gesproken. Deze
hopeloos verliefd, zou zijn fortuin opgeofferd hebben om de vrouw te
bezitten, die hem eens één oogenblik had toebehoord. Hij was het zelf
die juffrouw Chuin met het voorstel voor den dag kwam. Toen hij haar
een tweede maal zag, zwoer hij, dat hij zich dooden zou, als zij hem de
behulpzame hand niet reikte. Juffrouw Chuin nam acht dagen bedenktijd,
doch eindigde met hem te beloven te doen wat in haar vermogen was;
zij zou tienduizend francs ontvangen, als zij hem op een avond in de
kamer van Flavie verborg.

Den volgenden morgen zocht Juffrouw Chuin Nantas op.

"Wat hebt ge voor nieuws?" vroeg hij verbleekend.

Zij wilde haar doel bereiken langs een omweg.

Mevrouw had ongetwijfeld een liaison. Ook geloofde zij dat er wel
eens rendez-vous bepaald werden.

"Kom ter zake", zeide Nantas, woedend van ongeduld.

Eindelijk kwam de naam van den heer des Fondettes over hare lippen.

"Vanavond kan u hem vinden in de kamer van mevrouw".

"'t Is goed, dank je", stotterde Nantas.

Met een beweging van de hand gaf hij haar te kennen dat zij gaan
kon. Hij was bang dat hij zich zwak zou toonen tegenover haar. Dit
plotseling wegzenden vervulde haar met verwondering en blijdschap;
zij had zich op een lang verhoor voorbereid en haar antwoorden reeds
bedacht, bevreesd als zij was, zich te zullen verspreken. Zij maakte
een buiging en trok zich met geveinsd medelijdend gelaat terug.

Nantas sprong overeind. Nu hij alleen was, sprak hij hardop:

"Vanavond .... in haar kamer ...."

En hij bracht de hand aan zijn hoofd, alsof hij vreesde dat het
barsten zou. Dit rendez-vous, gegeven in de echtelijke woning was de
onbeschaamdste beleediging, welke hij zich kon denken. Zoo'n smaad kon
hij zich niet laten welgevallen. Zijn vuisten balden zich, hij zag zich
in zijn verbeelding reeds een moordenaar. Het werk, waaraan hij bezig
was, moest echter nog af. Driemaal zette hij zich voor zijn bureau,
driemaal sprong hij overeind, het werk drong hem tot kalmte doch een
wild verlangen, dat hem aanzette, oogenblikkelijk naar zijn vrouw te
gaan en haar heur laagheid voor de voeten te werpen, stond daar naast.

Hij bedwong zich zelven echter en hervatte zijn arbeid, zwerende hen
van avond beiden te dooden. Dit was de grootste overwinning ooit op
zichzelf behaald.

Dien namiddag ging Nantas den keizer het voorloopig begrootingsplan
overhandigen. Deze maakte echter eenige aanmerkingen, welke hij echter
gemakkelijk weerlegde. Hij moest echter beloven, vóór den volgenden
dag het ontwerp werd ingeleverd, verscheidene punten hier en daar
nog toe te lichten.

"Sire, ik zal den ganschen nacht doorwerken", zeide hij, terwijl
hij dacht: "ik zal hem om twaalf uur dooden, dan kan ik tot de dag
aanbreekt aan mijn werk blijven."

Dien avond aan het diner was het onderwerp van het gesprek tusschen
Nantas en baron Danvilliers het veelbesproken begrootingsplan. Hoewel
hij niet alle inzichten van zijn schoonzoon deelde, vond hij zijn
ideën groot en oorspronkelijk. Onderwijl hij den baron antwoordde,
had Nantes meenen te bespeuren dat de oogen van zijn vrouw de zijne
zochten. Zij zag hem tegenwoordig zoo dikwijls aan; er was niets
teeders in haar blik, doch zij scheen tot diep in zijn hersenen te
willen doordringen. Nantas onderstelde dat zij vreesde voor verraad,
hij veinsde zich daarom zoo opgeruimd mogelijk en sprak levendig over
zijn plannen, waarvoor hij allengs ook den baron wist te winnen.

Flavie staarde hem aldoor aan en een schemer van teederheid vloog
een oogenblik over haar gelaat.

Tot middernacht arbeidde Nantas in zijn cabinet. Hij was langzamerhand
weer geheel in zijn werk opgegaan; niets bestond meer voor hem, dan
dit ontwerp, dit financieele raderwerk, dat hij stuk voor stuk ineen
had gezet, tallooze moeielijkheden overwinnende.

Toen de pendule twaalf uur sloeg, hief hij instinktmatig het hoofd
op. Een doodsche stilte heerschte rondom hem. Plotseling herinnerde
hij zich, dat te midden van deze duisternis en deze stilte het
verraad sliep.

Met weerzin rees hij uit zijn fauteuil overeind en spijtig legde hij
de pen neer. Als zoekende naar zijn oude wilskracht, deed hij eenige
schreden door de kamer. Plotseling steeg de warmte hem echter naar
't hoofd, zijn oogen begonnen te gloeien en hij spoedde zich naar de
vertrekken zijner vrouw.

Dien avond had Flavie haar kamenier reeds vroeg weggezonden. Zij
wilde alleen zijn. Tot twaalf uur bleef zij in het kleine salon,
dat aan haar slaapkamer grensde. Lang uitgestrekt op de canapé, las
zij een boek, dat haar echter ieder oogenblik uit de hand gleed. Dan
staarde zij voor zich, vaag, droomerig. De hardheid van haar gelaat
was verdwenen; nu en dan glansde er iets op als een glimlach.

Plotseling sprong zij overeind. Men had geklopt.

"Wie is daar?"

"Open", antwoordde Nantas.

De verrassing was zoo groot, dat zij werktuigelijk de deur opende. Nog
nooit was haar man zoo bij haar binnengekomen. Hij trad de kamer in,
een woeste uitdrukking op het gelaat. Juffrouw Chuin, die hem in den
gang had bespied, had gelegenheid gevonden hem in 't oor te fluisteren
dat de heer des Fondettes zich reeds gedurende twee uren bij haar
bevond. Hij gebruikte dan ook niet den minsten omslag.

"Gij verbergt een man in uw kamer", zeide hij.

Flavie was zóó weinig met haar gedachten bij 't geen hij sprak,
dat zij hem niet dadelijk antwoordde. Eindelijk begreep zij hem.

"Gij zijt gek, mijnheer", zeide zij.

Zonder verder te redeneren wilde hij zich naar haar slaapkamer begeven,
maar met een sprong stelde zij zich voor de deur, uitroepende:

"Ik verbied u hier binnen te gaan .... Dit zijn mijne vertrekken,
waar ik meesteres ben".

Zich oprichtende in haar toorn, bewaakte zij de deur.

Een oogenblik stonden zij sprakeloos tegenover elkander, elkander
woedende blikken toeschietende. Het hoofd vooruit, de handen
uitgestrekt, stond hij gereed zich op haar te werpen, teneinde zich
een doorgang te banen.

"Ga uit den weg", stiet hij op schorren toon uit, "ik ben sterker
dan gij en ik zal binnen".

"Neen, gij zult niet binnen, omdat ik het niet wil".

Als een krankzinnige schreeuwde hij: "daar is een man, daar is een
man ...."

Zij verwaardigde zich niet hem tegen te spreken en haalde als eenig
antwoord de schouders op. Toen hij nog een pas nader kwam, zeide zij:

"Welnu, ondersteld dat daar een man is, wat gaat u dat aan? Ben ik
niet volkomen vrij te doen en te laten wat ik wil?"

Hij deinsde bij deze woorden terug, alsof hij een slag in 't gelaat
had ontvangen. Inderdaad zij was vrij. 't Was of een koud bad over hem
werd uitgestort, hij voelde dat zij in dit oogenblik de meerdere was
en dat hij zich aanstelde als een dwingerig ziek kind. Hij dacht niet
aan hun overeenkomst, zijn hartstocht maakte hem onbillijk. Waarom
was hij niet blijven werken in zijn cabinet? Een doodelijk bleek
overtoog zijn wangen. Toen Flavie zag welken verpletterenden indruk
haar woorden op hem hadden gemaakt, verwijderde zij zich van de deur,
terwijl een mildere trek over haar gelaat gleed.

"Zie!" zeide zij kortweg.

Zij trad de kamer binnen, een lamp in de hand, terwijl Nantas op den
drempel bleef staan. Met een gebaar had hij haar te kennen gegeven
dat hij niet wenschte te zien, doch thans drong zij er op aan. Toen
zij voor het bed kwam, lichtte zij de gordijnen op en des Fondettes,
daarachter verborgen, kwam te voorschijn. De schrik was zóó hevig,
dat zij een gil gaf. "'t Is waar", stamelde zij verward, "'t is waar,
daar was een man in mijn kamer .. Ik wist het echter niet, bij God,
ik wist het niet!"

Met een uiterste wilsinspanning hernam zij haar kalmte; zij scheen
er zelfs spijt van te hebben dat zij gepoogd had zich te verdedigen.

"Gij hebt gelijk, mijnheer, en ik vraag u wel pardon", zeide zij tot
Nantas, terwijl zij haar best deed zoo koud en onverschillig mogelijk
te spreken.

Des Fondettes vond zijn toestand bespottelijk. Hij zou alles hebben
willen geven als haar echtgenoot woedend was geweest.

Nantas zweeg echter. Hij was alleen zeer bleek. Toen hij zijn blikken
van des Fondettes naar Flavie had gewend, boog hij voor de laatste
en fluisterde alleen:

"Mevrouw, vergeef mij, gij zijt vrij".

Hij keerde haar den rug toe en ging. 't Was of er iets in hem was
gebroken; alleen de spieren van het zenuwstelsel werkten nog.

In zijn cabinet teruggekeerd, liep hij rechtstreeks op een lade toe,
waarin hij een revolver verborgen hield. Na het wapen te hebben
bekeken, zeide hij hardop, als sloot hij een overeenkomst met zichzelf:

"Komaan, 't is genoeg, ik zal mij aanstonds dooden".

Hij draaide de lamp, die lager was gaan branden, wat op en nam weer
plaats voor zijn bureau, stil en ijverig beginnende te werken. Zonder
de minste aarzeling, te midden der stilte, voltooide hij de straks
begonnen zin. De bladen papier hoopten zich, een voor een, naast hem
op. Twee uur later toen Flavie, die des Fondettes had weggejaagd,
blootsvoets beneden kwam en luisterde aan de deur van zijn cabinet,
hoorde zij niet anders dan het gekras der pen over 't papier, toen
boog zij zich en keek door 't sleutelgat. Nantas schreef aldoor, met
dezelfde kalmte, terwijl op zijn gelaat niet anders te lezen stond
dan kalmte en voldaanheid over zijn werk. Bij het licht der lamp zag
zij een revolver naast hem liggen.




V.


Thans was het oude huis, dat grensde aan den tuin van het trotsche
gebouw, het eigendom geworden van Nantas, die het van zijn schoonvader
had gekocht. Dikwijls had hij, nadat hij zijn fortuin had gemaakt,
behoefte gevoeld er zich eenige uren af te zonderen. Dáár had hij
geleden, dáár wilde hij zijn overwinning genieten. Deed zich een
hindernis voor, dan hield hij er van dáár na te denken en plannen te
beramen. Daar werd hij weer wat hij eens geweest was. Nu hij den dood
onvermijdelijk achtte, wenschte hij ook dáár te sterven. Tegen acht
uur was Nantas 's morgens eerst met zijn taak gereed. Bevreesd dat
hij door vermoeidheid zou worden overvallen, wiesch hij zich met koud
water. Daarop riep hij zijn onderscheidene beambten om hun de noodige
orders te geven. Met zijn secretaris had hij een lang onderhoud; deze
moest onverwijld het begrootingsontwerp naar de Tuileriën brengen en
de noodige verklaringen geven, wanneer de Keizer nieuwe aanmerkingen
maakte. Toen dit afgedaan was, meende Nantas, dat hij zijn taak had
teneinde gebracht. Hij had alles geregeld, hij zou niet heengaan als
een bankroetier, alles in wanorde achterlatende. Eindelijk behoorde
hij zichzelven toe, zonder dat men hem kon beschuldigen van egoïsme
of lafhartigheid.

't Sloeg negen uur. Het was tijd. Toen hij echter zijn cabinet zou
verlaten, restte hem nog een bittere beker. Juffrouw Chuin kwam binnen
om haar tienduizend francs te ontvangen. Hij betaalde haar en moest
zich nog een laatste familiariteit van haar getroosten.

Zij veinsde een moederlijke genegenheid en behandelde hem vrijwel als
een schoolknaap. Had hij nog geaarzeld, deze laatste beleediging was
meer dan voldoende zijn besluit onherroepelijk vast te stellen. Hij
klom haastig naar boven, vergetende den sleutel uit de deur te nemen.

Niets was veranderd. Het behangselpapier was nog op evenveel plaatsen
gescheurd, het bed, de tafel en stoel bevonden zich nog steeds op
dezelfde plaats; over alles lag nog hetzelfde waas van armoede en
ellende. Een oogenblik bezag hij dit alles opmerkzaam, zich zijn
vroegere worstelingen weer voor den geest roepende. Daarna naderde
hij het venster, waardoor nog steeds hetzelfde gedeelte van Parijs
te zien was, de boomen van zijn eigen weelderig huis, de Seine, de
kaden, een stuk van den rechteroever, waar de huizenstroom heengolfde,
rijzende, zich verwarrende tot aan Père-Lachaise, heel in de verte.

Op de oude tafel, onder het bereik van zijn hand, lag de revolver. Nu
had hij geen haast meer; hij was zeker dat niemand hem zou kunnen
storen en dat hij zich dooden kon zooals hij dat wilde. Hij dacht
zich weg in het verleden en vond dat hij precies even ver was als
toen. Reeds eens, op een avond, had hij op deze zelfde plaats, zich
het hoofd willen verbrijzelen; toen was hij te arm om een revolver
te koopen en had hij niets om aan zijn ellende een einde te maken,
dan het straatplaveisel; het einde was toen echter evenals thans:
"Sterven". In zijn heele bestaan, was eigenlijk niets hem zoo trouw
gebleven als de dood, een vriend op wien hij rekenen kon en die altijd
voor hem gereed stond.

Hij vond het nu jammer, dat hij tien jaar te lang geleefd had. De
wetenschap, die hij in het leven had gekregen, al stijgende tot
rijkdom en macht, leek hem klein en nietig toe. Waartoe had hij zooveel
wilskracht vermorst, waartoe zooveel kracht verspild, daar de wil en
de kracht toch niet alles beteekenden? Een hartstocht was voldoende
geweest hem ten onder te brengen. Zijn dwaze liefde voor Flavie deed
het gebouw dat hij had opgetrokken, op zijn grondvesten schudden. 't
Was vreeselijk min en had wel iets van de straf eens schooljongen, die
op een tak is geklommen, en met tak en al naar beneden valt. Het leven
was een onding, waarin de groote geesten even ellendig ondergingen
als gekken en dwazen.

Nantas nam de revolver van de tafel en laadde hem langzaam. Een
laatste gevoel van spijt deed hem een oogenblik week worden. Wat had
hij niet kunnen volbrengen, als Flavie hem had begrepen! Den dag,
waarop zij zich aan zijn borst zou hebben geworpen, uitroepende:
"Ik heb je lief?" dien dag zou hij de kracht in zich gevoeld hebben
de wereld te verzetten. Zijn laatste gedachte was minachting voor
de kracht, waarvan hij alles had gehoopt en die niet in staat was
geweest hem de liefde van Flavie te geven. Hij hief het wapen op. De
morgen was schoon.

Door het open venster gleden de zonnestralen binnen, hun spel van
jeugd en schoonheid spelende in de kleine kamer.

In de verte begon het reuzenlichaam van Parijs zich te bewegen. Nantas
drukte den loop tegen zijn slaap. Op 't zelfde oogenblik werd echter
de deur woest opengeworpen en Flavie vloog binnen. Den revolver
wegduwen was het werk van een oogenblik, doch het schot ging af,
en de kogel in den zolder. Zij zagen elkander aan. Zij was echter
zóó zenuwachtig, dat zij niet spreken kon. Eindelijk voor het eerst
Nantas intiem aansprekende, vond zij het woord, het eenige dat hem
kon doen besluiten het leven niet te verlaten.

Zij wierp zich aan zijn hals en riep snikkend: "Ik heb je lief!" Zij
ontwrong aan haar hoogmoed deze bekentenis, die Nantas deed opspringen
van vreugde:

"Ik heb je lief, omdat je sterk bent!"







DE OVERSTROOMING

OF DE ONTZETTENDE LOTGEVALLEN VAN DE FAMILIE ROUBIEU

DOOR EMILE ZOLA.




I.


Ik heet Louis Roubieu. Ik ben zeventig jaar en geboren in het dorpje
Saint-Jory, op eenige mijlen afstands van Toulouse, aan den bovenloop
der Garonne. Gedurende veertien jaren heb ik een worstelstrijd met
den grond beproefd om mijn brood te verdienen. Mijn werkzaamheid
heeft vruchten gedragen, de welvaart kwam in mijn huis en de vorige
maand nog was ik de rijkste landbouwer uit den omtrek. Ons huis
scheen gezegend. Het geluk bloeide er; de zon was onze vriend en ik
herinner mij den tijd niet dat wij een slechten oogst gehad hebben. En
al dat geluk deelden wij op de hoeve met ons twaalven. Ik zelf, nog
opgeruimd en krachtig, zette de anderen aan het werk; daar hadden we
mijn jongsten broer Pierre, een oud sergeant; dan mijn zuster Agathe,
die bij ons kwam inwonen na den dood van haar man, een flinke vrouw,
sterk en vroolijk, wier lach weerklonk tot aan het andere einde van
het dorp. Dan kwamen de jongeren; mijn zoon Jacques, zijn vrouw Rose
en hun drie kinderen Aimée, Véronique en Marie; de eerste van deze
drie was getrouwd met Cyprien Bouisson, een aardige kerel, bij wien
zij twee kinderen had, een van twee jaar en een van tien maanden;
de tweede, kortelings verloofd, zou trouwen met Gaspard Rabuteau;
de derde eindelijk was een echt juffertje, zóó fijn, zóó blond,
dat men gemeend zou hebben een stadskind voor zich te zien. Alles
meegerekend waren er dat tien. Ik was grootvader en overgrootvader.

Als wij aan tafel zaten, zat mijn zuster aan mijn rechterhand, mijn
broer Pierre zat aan mijn linker; de kinderen vormden een kring,
geplaatst naar hun leeftijd, van den grootste tot den kleinste,
een kleuter van 10 maanden, die reeds soep kon eten als een groot
mensch. Wat tikten de lepels vroolijk op de borden! En wat kon er veel
gegeten worden! Hoe opgeruimd was 't steeds aan tafel. Wat voelde ik
mij gelukkig en trotsch als de kleuters de handen naar mij uitstaken
en riepen: "Grootvader, geef ons nog wat brood! .... Een groot stuk,
als 't u blieft, grootvaatje!"

Wat een heerlijke dagen! Uit alle vensters onzer hoeve klonk het gezang
van den arbeid naar buiten. Pierre dacht 's avonds spelletjes uit of
vertelde geschiedenissen uit zijn soldatentijd. Tante Agathe bakte
's Zondags pannekoeken voor de meisjes. Marie zong gewijde zangen,
met een stemmetje als de koorknapen in de kerk; zij scheen wel een
heilige met haar blonde haren als een aureool, haar handen gevouwen
op haar boezelaar. Toen Aimé met Cyprien was getrouwd, had ik een
verdieping op het huis laten zetten en sprak er lachend over om het
met een tweede te laten verhoogen toen er sprake was van het huwelijk
van Véronique met Gaspard; op die wijze had het huis ten laatste tot
aan den hemel gereikt; als wij tenminste bij elke trouwgelegenheid
zulke plannen hadden gehad. Wij wilden elkaar niet verlaten, veeleer
zouden wij een gansche stad achter onze hoeve gebouwd hebben. Als
families in de beste harmonie verkeeren is het zoo goed te leven en
te sterven waar men geboren is.

De Meimaand was dat jaar prachtig geweest.

In jaren had de oogst zich niet zoo mooi laten aanzien.

Ik had dien dag met mijn zoon Jacques een wandeling gemaakt. Te drie
uren ongeveer waren wij vertrokken. Het jeugdig groen onzer weiden
strekte zich langs de oevers der Garonne uit; het gras was wel drie
voet hoog en het verleden jaar geplante rijsbosch had reeds jonge
takken van een meter lengte. Vandaar hadden wij een bezoek gebracht
aan onze korenvelden en onze wijngaarden, stukken gronds één voor
één gekocht, naarmate de welvaart toenam; de korenvelden beloofden
veel, van de bloeiende wijngaarden hoopten wij een rijken oogst
te behalen. Jacques met zijn vriendelijken lach zeide, mij op den
schouder kloppende:

"Nu zullen wij noch gebrek aan brood, noch aan wijn hebben, vader. De
goede God doet het geld tegenwoordig op uw akkers regenen." Dikwijls
staken wij zoo onder ons den draak met de harde dagen van 't
verleden. Jacques had gelijk, ik moest daarboven wel een gunst van
den een of anderen heilige of misschien wel van den goeden God zelf
verworven hebben, want van alle landbouwers in den omtrek waren wij
het fortuinlijkst. Als het hagelde, hing de bui zóó, dat hij juist
buiten de grenzen van onze velden zich ontlastte. Als de wijngaarden
onzer buren door de een of andere ziekte waren aangetast, schenen
de onze als door een muur daartegen beschut. En dat alles leek mij
rechtvaardig toe. Geen mensch kwaad doende, meende ik dat ik deze
voorspoed verdiende. Op den terugweg hadden wij de akkers bezocht,
die wij aan 't andere einde van het dorp bezaten. De moerbeziën stonden
prachtig, terwijl de amandelboomen er niet beter konden uitzien.

Wij praatten vroolijk en maakten allerlei plannen; als wij het noodige
geld hadden, zouden wij nog wat akkers koopen en zoodoende zorgen,
dat een groot deel der gemeente ons eigendom was.

Was de oogst zóó mooi als hij zich liet aanzien, dan zou hij ons in
staat stellen onze wenschen te vervullen. Toen wij het huis naderden,
stond Rose ons reeds te wenken en te roepen:

"Kom dan, kom dan toch!"

Een onzer koeien had gekalfd en dat zette thuis natuurlijk alles
op de stelten. Tante Agathe was met haar groote lichaam het meest
in de weer. De meisjes bekeken het kalf. De geboorte van dit beest
scheen ons een zegen te meer. Wij hadden onlangs onze stallen moeten
vergrooten. Meer dan honderd dieren had men er kunnen tellen, koeien
en vooral schapen, uitgenomen de paarden.

"Dat is een goede dag," riep ik uit. "Wij zullen van avond er eens
een extra flesch wijn op drinken."

Rose nam ons even terzijde en vertelde ons dat Gaspard, de verloofde
van Véronique, was gekomen om met ons den dag van het huwelijk
te bepalen. Zij had hem ten eten gevraagd. Gaspard was de oudste
zoon van een landbouwer te Moranges, een groote jongen van twintig
jaar, in den ganschen omtrek om zijn kracht bekend; op een feest
te Toulouse had hij zelfs Martial, den z.g. leeuw van het zuiden,
overwonnen. Ondanks zijn kracht had hij een uiterst goedaardig karakter
en was zeer bedeesd. Dit laatste was zelfs zoo erg, dat hij al bloosde
als Véronique hem bedaard in 't gelaat zag.

Ik verzocht Rose hem te roepen. Hij bleef achter in den hof staan en
hielp de dienstmeiden den driemaandelijkschen wasch uitspreiden. Toen
hij de eetkamer was binnengetreden, waar wij ons bevonden, wendde
Jacques zich tot mij, zeggende:

"Spreek nu, vader!"

"Dus, mijn jongen, je komt om met ons den grooten dag vast te stellen?"

"Ja, vader Roubieu, dat is waar," antwoordde hij, kleurende.

"Daar behoef je niet over te kleuren, mijn jongen," vervolgde
ik. "Als je wilt kunnen wij den dag bepalen op Sinte Félicité, den
10en Juli. Wij hebben nu 23 Juni, dus behoef je nog een twintig dagen
te wachten. Mijn overleden vrouw heet Félicité en dat zal jelui dus
zeker geen ongeluk aanbrengen...... Vindt je dat goed?"

"Heel goed, op Sinte Félicité dan, vader Roubieu."

En hij drukte ons de hand, mijn broer Jacques en mij, alsof hij
een os moest smoren. Daarna gaf hij Rose een zoen en noemde haar
moeder. Die groote jongen met zijn groote verschrikkelijke vuisten
beminde Véronique tot gek wordens toe. Hij vertelde ons dat hij ziek
geworden zou zijn als wij haar hem geweigerd hadden.

"Je blijft toch bij ons eten? .... Ja, vooruit dan, de soep is reeds
op tafel en ik heb honger als een wolf."

Dien keer zaten wij met ons elven aan tafel. Men had Gaspard naast
Véronique geplaatst en hij deed niets dan haar aankijken, zijn eten
vergetende, zoo innerlijk verheugd dat zij zóó dicht bij hem was,
dat tusschenbeiden groote tranen in zijn oogen opwelden.

Cyprien en Aimée, die nu drie jaar getrouwd waren, glimlachten
eens. Jacques en Rose, die reeds 25 jaar waren getrouwd, bleven
bedaarder, toch wisselden zij bij het zien dier jonge liefde nu en dan
een vochtigen blik. Wat mijzelf aangaat, ik voelde mij in de liefde
dier twee als herleven; hun zoet geluk veranderde onze tafel in een
hoekje van 't paradijs. Wat was de soep dien avond heerlijk! Tante
Agathe vond ieder oogen blik aanleiding om te lachen en waagde allerlei
aardigheden. Pierre wenschte niets liever dan zijn liefdesavonturen
te vertellen met een juffertje te Lyon. Gelukkig waren wij aan het
dessert begonnen en praatten allen door elkaar. Uit den kelder had
ik twee van de fijnste flesschen wijn laten aanrukken. Wij dronken
op het geluk en den voorspoed van Gaspard en Véronique, het eerste
beloofde ons dat zij elkaar niet zouden slaan, het tweede dat zij
veel kinderen zouden krijgen en een vetten spaarpot zouden maken.

Gaspard begon zijn minneliedjes te zingen en Marie werd uitgenoodigd
een lofzang ten beste te geven; zij stond daarbij op en haar stemmetje
klonk hoog en fijn, toch zacht en melodieus.

Ik stond een oogenblik voor 't venster. Toen Gaspard naar mij toekwam,
vroeg ik hem:

"Geen nieuws bij u?"

"Niets," antwoordde hij. "De hevige regens, welke wij in de laatste
dagen gehad hebben, maken menigeen beangst voor ongelukken."

Inderdaad had het eenige dagen geleden zestig uren aaneen geregend,
zonder ophouden, en sinds gisteren was de Garonne buitensporig
gewassen; wij stelden echter het grootste vertrouwen in haar en
zoolang zij nog niet overliep, mochten wij haar niet als een kwade
buur beschouwen. Zij verschafte ons zulke uitstekende diensten; haar
water was zoo groot en zoo zacht! En dan, een landman verlaat zijn
hoeve niet spoedig, zelfs al dreigt het dak boven hem in te storten.

"Och," antwoordde ik, de schouders ophalende, "daar is geen kwaad
bij. Alle jaren hetzelfde liedje; de rivier zet een hoogen rug,
alsof zij kwaad is en in éénen nacht trekt zij zich weer terug en
wordt zoo zacht als een lam. Je zal zien, mijn jongen, dat alle vrees
ook dezen keer overbodig is .... Zie eens, wat een heerlijk weer!"

En met de hand wees ik naar den hemel. 't Was zeven uur, de zon ging
onder. Wat een blauw, wat een blauw! De hemel was niets dan een blauwe
uitgestrektheid, oneindig en onnoemelijk rein, door de ondergaande
zon met stofgoud overstrooid. Een zoete vreugde daalde van boven neer,
den horizont omvademende. Nog nimmer had ik zoo'n oneindigende vrede
over het landschap zien dalen. Het laatste roode licht kwijnde weg
op de daken. Ik hoorde een buurmeisje lachen en luid gepraat van
kinderstemmetjes op den weg, vóór ons. Verderop, door den afstand
zwak en flauw, klonk het geblaat en geloei der kudden, die den stal
weer opzochten. Een daarboven rees het zware gezucht der Garonne als
de stem van de stilte, zóó was ik aan haar geruisch gewoon.

De hemel werd al bleeker en bleeker, het dorp sliep in. Het was de
avond van een schoonen dag en het scheen mij toe dat ons geluk, onze
voorspoedige oogst, het huwelijk van Véronique, uit den hemel daalde
in een reine klaarheid van licht. Met den avond viel een onzichtbare
zegen op ons neder.

Ik was teruggekeerd naar het inwendige van het vertrek. De vrouwen
babbelden vroolijk. Wij, mannen, luisterden glimlachend toe, toen
plotseling door de stilte van het veld een kreet weerklonk, een
verschrikkelijke kreet, een stem van verwoesting en dood:

"De Garonne! De Garonne!"




II.


Wij ijlden den tuin in.

Saint-Jory ligt in het dal, van boven naar beneden van de Garonne
doorsneden. Gordijnen van hooge popels, die de vlakte in ongelijke
stukken afdeelen, verbergen de rivier volkomen.

Wij bemerkten niets. Maar aldoor klonk de kreet:

"De Garonne! de Garonne!"

Plotseling zagen wij op den breeden weg vóór ons twee mannen en drie
vrouwen verschijnen; een der laatste had een kind op den arm. Zij
waren het, die als krankzinnigen schreeuwden, loopende zoo hard zij
maar konden. Nu en dan zagen zij om met doodelijk ontstelde gezichten,
alsof een troep wolven hen op de hielen zat.

"Wat scheelt die menschen?" vroeg Cyprien. "Ziet gij iets, grootvader?"

"Neen, niets," zei ik. "Het gebladerte beweegt zich zelfs niet."

Inderdaad schenen de boomen en struiken, die ons een vergezicht
onmogelijk maakten, te slapen. Een uitroep van schrik ontsnapte mij
echter, terwijl ik nog sprak. Achter de vluchtelingen, tusschen de
stammen der populieren, te midden van hoopen gras, zagen wij iets
verschijnen, dat veel weg had van een kudde grijze beesten, geel
gevlekt, en die in woedende vaart op ons afkwamen. Van alle zijden
doken zij op, de achterste golven duwden die voor hen waren, voort
als een kudde dolle schapen, dofbrullend en den grond doende daveren
onder hun wilden galop.

Op onze beurt slaakten wij de wanhoopskreet:

"De Garonne! De Garonne!"

Nog aldoor holden over den weg de twee mannen en de drie vrouwen. Zij
hoorden den woesten galop der golven, die hen dreigden in te halen. Nu
vormden de golven één lange lijn, dreunend aanrollend, als met
het gedonder van een musketvuur. Onder hun eersten aanval bezweken
drie populieren, wier hooge kruinen neerstortten en verdwenen. Een
planken hut werd verzwolgen; een muur scheurde; karren en wagens dreven
weg.... De golven schenen het echter hoofdzakelijk op de vluchtelingen
gemunt te hebben. Bij een draai van den weg vielen zij hen plotseling
met geweldige woede aan en sneden hen elken uitweg af. Toch liepen zij
nog stil, zonder te schreeuwen, gek van wanhoop. Het water bereikte
hun knieën. Een groote golf wierp zich op de vrouw, die het kind
droeg.... Toen verdween alles.

"Gauw, gauw!" riep ik. "Wij moeten naar binnen.... Het huis is stevig
genoeg. Daar hebben wij niets te vreezen."

Uit voorzichtigheid begaven wij ons dadelijk naar de tweede
verdieping. De vrouwen gingen vooruit. Ik zelf bleef tot het laatste
oogenblik.

Het huis was op een soort heuvel gebouwd aan den kant van den weg. Het
water stroomde den tuin reeds in, langzaam, met zacht geruisch. Erg
bang waren wij niet.

"Och!" zei Jacques, om de anderen gerust te stellen, "'t zal niets om
't lijf hebben .... In '55 was 't net zoo; het water drong ook den
tuin binnen, een voet hoog! daarna daalde het weer."

"Niet te min is het ellendig voor den oogst," bromde Cyprien halfluid.

"'t Zal niets te beteekenen hebben," zeide ik, als antwoord op de
smeekende blikken onzer vrouwen.

Aimée had de twee kinderen te bed gebracht. Met Véronique en Marie
zat zij aan het hoofdeinde. Tante Agathe wilde den wijn, dien zij
meegebracht had, warm maken om ons wat moed in te gieten. Jacques
en Rose keken door het venster naar buiten. Met Cyprien en Gaspard
stond ik voor het andere raam.

"Kom toch naar boven," riep ik de twee dienstboden toe, die nog steeds
in den tuin plasten. "Schei toch uit met natte beenen halen."

"Maar de beesten dan?" vroegen zij. "Zij zijn bang en zullen elkander
vermoorden."

"Neen, neen, kom maar boven.... Dadelijk. We zullen wel zien."

Het was onmogelijk het vee te redden, als het water bleef wassen.

Ik vond het echter onnoodig onze huisgenooten te verontrusten. 't Beste
wat ik doen kon, was een onbezorgd gezicht te zetten. Aan het venster
leunende babbelde ik wat en toonde den vooruitgang van het water aan.

Nadat het water het dorp had overweldigd, was het tot in de kleinste
gangen en stegen doorgedrongen. Het dal, waarin Saint-Jory is gelegen,
was in een meer veranderd. In den tuin was het water weldra een meter
gestegen. En aldoor zag ik het klimmen; tegen de anderen vertelde ik
echter dat het zijn hoogste punt bereikt had, ja, dat het zelfs daalde.

"Nu zal je hier moeten slapen, mijn jongen", zeide ik tot
Gaspard. "Tenminste als de wegen in enkele uren niet droog zijn.... en
dat zou best mogelijk wezen."

Hij zag mij aan met doodsbleek gezicht en antwoordde niet; daarna
zag ik hem de oogen met onuitsprekelijke ongerustheid naar Véronique
opslaan.

't Was nu half negen. 't Was nog licht buiten; een bleeke glans
daalde uit den hemel neer. Vóór dat zij naar boven kwamen hadden de
dienstboden twee lampen meegebracht. Ik stak ze aan, hopende dat het
licht onze benarde eenzaamheid wat op zou vroolijken. Tante Agathe,
die de tafel naar het midden van de kamer geschoven had, stelde voor
wat kaart te spelen. De goede vrouw, wier oogen nu en dan de mijne
zochten, was er maar op uit de anderen wat te verstrooien.

Haar goed humeur was onveranderlijk en zij lachte en praatte om de
stijgende angst wat te bezweren. Wij speelden een spelletje. Met
zachten drang had zij Aimée, Véronique en Marie aan de tafel doen
plaatsnemen. Zij stopte haar de kaarten in de handen en speelde zelf
als iemand, die levendig in het spel belang stelt, gevende, afnemende,
schuddende, alles vergezeld van een vloed van woorden, waaronder zij
het geruisch van het water poogde te smoren. De vrouwen lieten zich
echter niet afleiden; zij zaten daar doodsbleek en met bevende handen,
het oor spitsende om elk geluid op te vangen. Ieder oogenblik hokte
het spel. Daar wendde zich een tot mij met de vraag:

"Grootvader, stijgt het nog aldoor?"

Het water rees werkelijk met schrikbarende snelheid. Glimlachend
antwoordde ik:

"Neen, neen, speel maar gerust door. Er is volstrekt geen gevaar bij."

Nooit evenwel had ik mij zoo angstig gevoeld. De mannen stonden
allen voor de ramen als om het vreeselijk tooneel voor de oogen der
vrouwen verborgen te houden. Als wij ons even omdraaiden, poogden
wij te glimlachen. Het bleeke lamplicht viel daarbinnen met een even
rustigen schijn op de tafel als in de vredige dagen van voorheen.

Ik herinnerde mij de winteravonden als wij gezellig rond die tafel
hadden plaats genomen. Dezelfde vrede, dezelfde toewijding heerschte
nog oogenschijnlijk daar binnen. Achter mijn rug hoorde ik echter
het dreigend gebrul van den ontketenden stroom, welks water maar
aldoor wies.

"Louis," zeide mijn broer Pierre, "het water is nog maar drie voet
onder de vensters, wij zullen raad moeten schaffen."

Ik greep zenuwachtig zijn arm vast alsof ik zeggen wilde:

"Zwijg toch stil."

't Was evenwel onmogelijk het gevaar te verbergen. In de stallen
vermoordden de dieren zich onderling.

Het was plotseling een geblaat en een geloei op hartverscheurende
wijze; de paarden stieten die ruwe kreten uit, die men zoo ver kan
hooren, als ze in doodsgevaar verkeeren.

"O God, o God!" riep Aimée uit, die overeind sprong, en de vuisten
tegen 't voorhoofd drukte, als door een vlaag van razernij aangegrepen.

Nu rezen allen overeind en 't was onmogelijk hen van de vensters
verwijderd te houden. Zij stonden daar rechtop, stom, haar haren als
ten berge gerezen van ontzetting. De schemering was ingevallen. Een
valsche lichtschijn dreef boven de oneindige watervlakte. De bleeke
hemel scheen wel een wit laken dat over de aarde werd uitgespreid.

"O God, o God!" herhaalden de vrouwen half voor zich heen, als vreesden
zij den klank van haar eigen stem te hooren.

Een vreeselijk gekraak overstemde haar woorden. De dieren hadden in
hun doodsangst de deuren van hun stal weten open te dringen. En nu
zagen wij ze daar gaan op de gelige golven, omrollend, geslingerd
naar links en rechts, meegesleurd door den stroom. De schapen zagen
wij wegdrijven als doode bladeren, bij gansche kudden tegelijk. De
koeien en de paarden worstelden tegen den stroom, liepen, verloren
vervolgens den grond. Ons groote paard vooral wilde niet sterven het
sloeg om zich heen, stak den hals vooruit en snoof met het geluid
van een machine; de woedende golven grepen hem echter bij de keel en,
overwonnen, zagen wij hem zich overgeven.

Toen slaakten wij mannen onze eerste kreten. Dat ging ons aan het
hart ondanks alles. Wij hadden behoefte om te schreien. De handen
heengestrekt naar die lieve dieren, die daar wegdreven, weenden
wij, zonder dat wij elkander hoorden, de tranen en zuchten, die
wij zoolang hadden opgekropt, uitstootend naar buiten. Dat was de
ondergang! De oogst vernield, het vee verdronken, de fortuin had
ons den rug toegekeerd in enkele uren. God is niet rechtvaardig;
wij hadden hem toch niets misdaan, opdat hij ons zoo alles weer zou
ontnemen. Ik hief naar den horizon mijn gebalde vuist op.

Ik sprak van onze namiddag-wandeling te midden der weiden, der
korenvelden en de wijngaarden, die allen zooveel beloofden. Was dat
alles dan een leugen? De zon loog ook, als zij zoo kalm en zacht
onderging, temidden der eindelooze klaarheid des avondhemels.

Het water steeg aldoor. Pierre, die het aanhoudend gadesloeg, riep
mij toe:

"Louis, laten wij op onze hoede zijn, want het water raakt reeds aan
het venster."

Deze woorden wekten ons uit onze verdooving op. Ik kwam tot mij zelf
en zei, de schouders ophalende:

"Het geld is niets. Zoolang wij nog allen bij elkaar blijven, zullen
wij door hard werken de schade wel weer zien in te halen."

"Zeker, zeker, vader, gij hebt volkomen gelijk," voegde Jacques
mij koortsachtig toe. "Wij zelf loopen geen gevaar, de muren zijn
hecht.... Wij zullen op het dak klimmen."

Slechts deze toevlucht bleef ons nog over. Het water, dat trede voor
trede de trap was opgeklommen, met een hardnekkige volharding, trad de
deur reeds binnen. Wij spoedden ons naar den zolder, elkaar geen stap
verlatende, behoefte als men in gevaarlijke oogenblikken heeft, om zoo
dicht mogelijk bij elkander te blijven. Cyprien was verdwenen. Ik riep
hem en zag hem uit een der naburige vertrekken komen met een ontsteld
gezicht. Nu bemerkte ik ook, dat de beide dienstboden nog niet boven
waren; ik wilde haar wachten, doch Cyprien voegde mij zachtjes toe:

"Dood. Dat gedeelte van den schuur, waarboven hun kamertje was,
is ingestort."

De arme meisjes waren zeker in de koffers hun spaarpenningen wezen
zoeken. Hij vertelde mij even zacht, dat zij zich van een ladder
bediend hadden, en die bij wijze van brug gebruikt hadden om het
naburige gebouwtje te bereiken. Ik verzocht hem van dit alles niets
te zeggen. Een koude stroom was mij over den rug gegleden. De dood
had den voet in ons huis gezet.

Toen wij op onze beurt naar boven gingen, dachten wij er zelfs
niet aan de lampen uit te blazen. De kaarten lagen nog op de tafel
uitgespreid. Het water stond reeds een voet hoog in de kamer.




III.


Gelukkig was het dak sterk en de helling zacht. Door een klein venster,
waarboven zich een soort afdakje bevond, klom men erop. Daardoor was
het dat onze kleine familie vluchtte. De vrouwen gingen zitten. De
mannen gingen het dak rond, tot aan de hooge schoorsteenen, om hun
schuilplaats te verkennen. Uit het venster, waardoor wij zooeven naar
boven geklommen waren, onderzocht ik den horizon naar alle windstreken.

"De hulp kan niet lang uitblijven," zei ik moedig. "De mannen van
Saintin hebben schepen. Zij zullen zeker hierheen komen... kijk eens
daar beneden, is dat geen lantaarn?"

Maar niemand antwoordde mij en Pierre, zonder eigenlijk goed te weten
wat hij deed, stak zijn pijp aan en rookte zoo ruw, dat hij bij iederen
trek een stuk van zijn pijpesteel afbeet. Jacques en Cyprien staarden
met treurig gezicht in de verte, terwijl Gaspard, de vuisten ballende,
over het dak bleef rondloopen, alsof hij een uitweg zocht. Aan onze
voeten zaten de vrouwen bijeen gehurkt, sprakeloos, bibberend, het
gelaat verbergende om niets meer te zien. Rose hief echter het hoofd
op, wierp een blik om zich heen en vroeg:

"Maar de dienstboden, waar zijn die? Waarom komen die niet boven?"

Ik vermeed haar blik om geen antwoord behoeven te geven, doch zij
zag mij lang en doordringend aan, terwijl zij herhaalde:

"Maar waar zijn de dienstboden toch?"

Ik keerde mij om, daar ik er tegen opzag haar een leugen op den mouw
te spelden. Ik voelde dat de koude hand des doods ook onze vrouwen en
dochters aanraakte. Zij begrepen mij. Marie richtte zich op, zuchtte
diep en viel daarop weder neer, in tranen losbarstende. Aimée had
haar beide kinderen in haar rokken verborgen, als wilde zij ze zoo
beschermen. Véronique, het gelaat in de handen, bewoog zich niet
meer. Tante Agathe zelfs, doodsbleek, maakte het teeken des kruises
en prevelde onophoudelijk Pater's en Ave's.

Om ons heen won het schouwspel echter in vreeselijke schoonheid en
kracht. 't Was een maanlooze hemel, doch de lucht was als met sterren
bezaaid en van een zóó helder blauw, dat zij de ruimte vulde als met
een blauw licht. Het scheen dat de schemering voortduurde, zoo klaar
en helder was de horizon.

En onder dezen heerlijken hemel strekten de oneindige wateren
zich uit, schitterend blank, als glimlachend over de eigen glans,
een phosphorieke gloed die kleine vlammen deed branden op iederen
golf. Men kon van de aarde niets meer zien; de vlakte was verzwolgen
door het water. Er waren oogenblikken dat ik het gevaar vergat. Aan
de kust te Marseille had ik eens de zee gezien en ik was betooverd
geweest door hare schoonheid.

"Het water stijgt, het water stijgt," herhaalde mijn broeder Pierre,
tusschen zijn tanden nog altijd den pijpesteel vermorzelend; het vuur
was in het pijpje zelf echter gebluscht.

Het water was het dak tot op een meter genaderd. De wind stak meer
op; met de kalmte was het gedaan. Wanneer het nog iets steeg, zouden
wij door den heuvelrug, die ons nu nog beschutte, niet meer gedekt
zijn. In minder dan een uur werd het water dreigend en kreeg het een
valsch gelen gloed. Het stormde op het huis aan; tonnen, stukken hout
en hoopen gras medevoerende. Nu en dan hoorden wij hoe in de verte
de muren werden gebeukt en gerammeid. De populieren braken met een
ijzig gekraak, huizen stortten in, alsof 't karren steenen waren,
omgekeerd aan den kant van den weg.

Jacques, wiens hart verscheurd werd onder de klachten der vrouwen,
riep uit: "Wij kunnen hier niet blijven. Wij moeten wat probeeren
.... Vader, ik smeek u, laten wij 't een of ander beproeven.

"Ja, ja, er moet wat beproefd worden."

Maar geen van allen wisten we eigenlijk wat.

Gaspard bood aan Véronique op zijn rug te nemen en haar zwemmende
te redden. Pierre sprak van een vlot maken. Dat was dwaasheid
natuurlijk. Cyprien eindelijk zeide:

"Als wij de kerk slechts konden bereiken."

Met zijn vierkanten toren stak de kerk hoog uit boven het water.

Door zeven huizen waren wij van haar gescheiden.

Onze hoeve, de eerste van het dorp, grensde aan een hooger gebouw,
dat op zijn beurt weer tegen een naburig huis leunde. Misschien zou
men over de daken inderdaad de sacristie en van daar de kerk kunnen
bereiken. Reeds hadden verscheidene dorpsbewoners er een toevlucht
gezocht; de naburige daken waren tenminste ledig en wij hoorden uit
den toren het geluid van stemmen tot ons doordringen. Hoeveel gevaren
waren echter aan dien tocht verbonden!

"'t Is onmogelijk," zei Pierre. "Het huis der Raimbeau's is te
hoog. Wij zouden ladders noodig hebben om het te beklimmen."

"Toch wil ik het eens probeeren," zeide Cyprien. "En ik kom terug
als het niet gaat. Als het mij gelukt gaan wij allen en zullen wij
de vrouwen dragen."

Ik liet hem gaan. Hij had gelijk. Men moest zelfs het onmogelijke
beproeven. Door middel van een ijzeren haak, vastgemaakt in den
schoorsteen, gelukte het hem op het dak van het naburige huis te
klimmen. Het hoofd opheffende bespeurde zijne vrouw Aimée plotseling,
dat hij verdwenen was en riep uit: "Waar is hij? Ik wil niet dat hij
ons verlaat. Wij behooren bij elkaar, wij zullen ook samen sterven."

Toen zij hem op het naaste dak bespeurde, vloog zij over de pannen
heen, zonder de kinderen los te laten, uitroepende:

"Cyprien, wacht mij. Ik kom bij je, ik wil met je sterven."

En zij bleef voortgaan. Tevergeefs boog hij zich voorover en bezwoer
haar terug te keeren, zeggende dat hij terugkwam en dat het voor ons
aller welzijn was, wat hij deed. Zij scheen hem niet te begrijpen,
schudde het hoofd en herhaalde: "Ik kom bij je, ik kom bij je. Wat
er ook gebeurt, ik ga met je."

Hij moest de kinderen van haar aannemen en daarna haar behulpzaam zijn
bij 't opstijgen. Wij konden al hun bewegingen op den nok van 't huis
volgen. Zij vorderden langzaam. De beide kinderen, die schreiden,
had zij weer in haar armen genomen: bij iederen pas keerde hij zich
om, om haar te ondersteunen.

"Breng haar in veiligheid en kom dan dadelijk terug!" riep ik hem toe.

Ik zag hem de hand bewegen, doch het gebruisch van het water maakte
het onmogelijk zijn woorden te verstaan. Weldra zagen wij hem niet
meer. Zij waren op het andere huis, lager dan het eerste afgedaald. Na
verloop van vijf minuten verschenen zij op het derde, welks dak
zeer steil moest zijn, daar zij zich op de knieën langs de goot
voortbewogen. Een plotselingen angst overviel mij. Ik zette de handen
voor den mond en schreeuwde uit alle macht: "keer terug, keer terug!"

En allen, Pierre, Jacques, Gaspard, schreeuwden hun eveneens toe
terug te keeren. Een oogenblik deden onze stemmen hun stilhouden. Toen
zetten zij hun gevaarlijken tocht voort.

Thans bevonden zij zich bij den draai van de straat, vlak voor het
huis der Raimbeau's, een hoog gebouw, dat zeker drie meter boven de
andere uitstak. Een oogenblik aarzelden zij.

Cyprien klom vervolgens met de vlugheid van een kat tegen de
schoorsteenpijp op. Aimée, die had moeten beloven, hem te wachten,
bleef met de kinderen op het dak achter. Wij konden haar duidelijk
onderscheiden, de kinderen tegen haar borst aandrukkende, zwart
afstekende tegen den lichten hemel. Van dat oogenblik af, begon de
reeks van ongelukken.

Het huis der Raimbeau's, oorspronkelijk tot werkplaats bestemd,
was licht gebouwd. Ten overvloede stond het juist op den wind en
meende ik dat het beefde en schudde bij de stooten van 't water;
met beklemd hart volgde ik Cyprien, terwijl hij het dak overstak.

Plotseling deed zich een vreeselijk gerommel hooren. De maan kwam te
voorschijn, een ronde maan, eenzaam hangende aan den hemel, en wier
geel licht het onmetelijke meer verlichtte met den bleeken gloed
eener lamp. Geen enkele bijzonderheid van den ramp ontging ons.

Het huis der Raimbeau's stortte in.

Een ontzaglijke wanhoopskreet rees uit ons op, toen wij Cyprien zagen
verdwijnen. Een oogenblik zagen wij niets dan een groote opspatting
van water, waaronder het dak verdween, toen werd alles weer stil,
het water herkreeg zijn gladde oppervlakte; alleen lag daar nog als
een zwart gat het karkas van het ingevallen huis; balken en latwerk
wild dooreen geworpen. En tusschen die balken scheen zich een lichaam
te bewegen, iets levends, dat bovenmenschelijke krachten inspande.

"Hij leeft!" riep ik uit. "God zij gedankt! Hij leeft! .. Zie daarboven
dat licht dat de maan op het water werpt!"

Een zenuwachtige lach weerklonk. Wij klapten van vreugde in onze
handen, alsof wij verblijd waren over onze eigen redding.

"Hij zal wel weer bovenkomen," zeide Pierre.

"Ja zeker", voegde Gaspard er bij, "zie hij beproeft den balk aan
den linkerkant te grijpen."

Maar ons lachen verstomde. Wij wisselden geen woord meer; de keel
werd ons door de angst als toegesnoerd. Wij begrepen den vreeselijken
toestand, waarin Cyprien verkeerde. Bij het instorten van het huis
waren zijn voeten tusschen twee balken beklemd geraakt, en hij hing nu,
zonder zich los te kunnen maken, met het hoofd naar beneden, slechts
een halve handbreedte boven het water. Dat was een verschrikkelijke
doodstrijd. Op het dak van 'n naburig huis stond Aimée nog altijd
overeind, haar twee kinderen in de armen geklemd. Een zenuwschok
doortrilde haar. Zij stond daar, den dood van haar echtgenoot
voor oogen, geen oogenblik haar blikken van het vreeselijk tooneel
losmakende dat zich een paar meter onder haar afspeelde. Een wild
gehuil steeg uit haar borst op, als van een hond, die dol dreigt te
worden van pijn.

"We kunnen hem toch zoo niet laten sterven", zei Jacques. "Wij moeten
naar beneden."

"Misschien zouden wij langs de balken af kunnen dalen om hem zoo te
bevrijden," voegde Pierre er bij.

En zij spoedden zich naar het naaste dak, toen eensklaps het tweede
huis instortte. De weg was nu geheel versperd. Een afgrijselijke
huivering beving ons. Werktuigelijk grepen wij elkaars handen en
drukten ze of wij ze verbrijzelen wilden, zonder onze blikken van
het vreeselijk tooneel af te wenden.

Cyprien had eerst beproefd zich op te richten. Met buitengewone
krachtsinspanning was het hem gelukt zich van het water verwijderd te
houden, zijn lichaam in een schuine richting brengende. Die houding
was echter al te vermoeiend. Toch worstelde hij nog en poogde zich
vast te hechten aan de balken; hij sloeg de handen om zich heen om te
voelen of er niets was waaraan hij zich kon optrekken. Ziende dat er
niet te worstelen viel, gaf hij zich over, liet zich ruggelings vallen
en bleef bewegingloos hangen. 't Duurde lang voor de dood kwam. Zijn
haren raakten even het water aan, dat langzaam steeg. De verkoeling
moést hij in zijn hersenen wel voelen. Een eerste golf bedekte hem
het voorhoofd, een tweede sloot hem zijn oogen. Langzaam zagen wij
zijn hoofd verdwijnen.

De vrouwen aan onze voeten, hadden het gelaat in de handen
verborgen. Wij zelf waren op de knieën gevallen, de armen uitgestrekt,
weenend, smeekbeden fluisterend. En op het andere dak stond Aimée
nog altijd overeind met hare twee kinderen, afgrijselijk huilende in
den nacht!




IV.


Ik weet niet hoe lang wij in dezen toestand zijn gebleven. Toen ik
weer meester over mijzelf werd was het water nog meer gerezen. Op 't
oogenblik bereikte het reeds de daken, ons dak was niet meer dan een
klein eiland, omgeven door de oneindigheid van het water. Rechts en
links waren de huizen ingestort en strekte zich de onmetelijke zee uit.

"Wij drijven", murmelde Rose, die zich krampachtig aan de pannen
vasthield.

En inderdaad hadden wij een gewaarwording alsof wij bewogen, alsof het
dak losgemaakt op het water dobberde als een boot. Wanneer wij onze
oogen echter op den onbeweeglijken kerktoren richtten, bespeurden
wij dat wij ons nog aan dezelfde plaats bevonden, te midden van het
onstuimig gerol der golven.

Thans begon het water den aanval. Tot nog toe had het zich bewogen
in de richting der straat; de ruïnes die het thans den doortocht
belemmerden, deden het terugvloeien. Nu werd het een ongeregelde
aanval. Nauwelijks kwam een plank of een balk in het bereik der
golven, of zij werden opgenomen en met ontzettende kracht tegen het
huis geslingerd. En de golven lieten hen niet los, neen, zij trokken
ze terug om er nog eens de muren mede te rammeien, regelmatig en
geweldig. Tien, twaalf balken werden soms tegelijk aan alle kanten
tegen ons aangeslingerd. Het water huilde, het schuim spatte om onze
voeten. Wij hoorden het doodsgerochel van het volgeloopen, in zijn
gebinten reeds krakende huis. Soms, als de aanval wat al te wild was
geweest, meenden wij dat het met ons gedaan was, dat de muren vaneen
scheurden en ons overleverden aan de woede der rivier.

Gaspard had zich op den rand van het dak gewaagd. Met zijn gespierde
worstelaarsarmen greep hij een balk.

"Wij moeten ons verdedigen," riep hij uit.

Jacques beproefde een langen stok in zijn vaart te grijpen. Pierre
hielp hem. Ik zelf verwenschte den ouderdom, die mij krachteloos
gemaakt had als een zwak kind.

Men begon de verdediging, een zinneloos duel, drie mannen tegen den
machtigen stroom.

Gaspard wachtte met zijn balk de stukken hout af, welke het water met
geweld tegen den muur poogde te slingeren en brak met een ruwen stoot,
op korten afstand, hun kracht. Soms echter was de schok zóó hevig,
dat hij omgeworpen werd. Naast hem beproefden Pierre en Jacques met
hun langen stok hetzelfde doel te bereiken. Een uur ongeveer hielden
ze dezen ongelijken strijd vol. Langzamerhand echter lieten zij den
moed zakken, vloekende en het water verwenschende. Gaspard bracht de
golven steeds degenstooten toe, doch zij rolden voort, onverdragelijk
kalm, zonder één zichtbare wonde. Jacques en Pierre strekten zich
doodelijk vermoeid op het dak uit, terwijl Gaspard, in een laatste
poging, zich door de golven zijn balk liet ontrukken, die op zijn
beurt den aanval tegen ons begon. Er was geen vechten tegen.

Marie en Véronique waren elkander in de armen gevallen. Zij herhaalden
aldoor, op hartverscheurenden toon, dezelfde woorden, welke ik nog
onophoudelijk in mijn ooren hoor weerklinken:

"Ik wil nog niet sterven! Ik wil nog niet sterven!"

Rose sloot beide in haar armen. Zij poogde haar te troosten, haar
gerust te stellen, doch zijzelven, het bleeke hoofd opheffend, riep
ondanks zichzelf:

"Ik wil nog niet sterven!"

Alleen tante Agathe zei niets. Zij bad zelfs niet meer en haar
handen vergaten het slaan van een kruis. Half wezenloos liet zij haar
blikken ronddwalen; als zij echter de mijne ontmoetten, poogde zij
nog te glimlachen.

Nu besproeide het water zelfs de pannen. Geen hulp was meer te
verwachten. Aldoor hoorden wij een klank van stemmen, van den kant der
kerk; twee lantaarns waren een oogenblik in de verte zichtbaar geweest;
een oneindige stilte was echter weder over alles neergedaald en de
wateren stuwden meedoogenloos de gele golven voort. De bewoners van
Saintin, die schepen hadden, waren zeker voor ons door den stroom
verrast.

Gaspard bleef echter nog aldoor het dak rondwandelen. Plotseling riep
hij ons en zei:

"Wacht!... Help mij eens en hou mij vast."

Hij was weer een stok machtig geworden en bespiedde thans een
groote zwarte massa, die langzaam op het huis aandreef. Het was het
reusachtige dak van den een of anderen schuur, uit stevige planken
samengesteld, dat de golven in zijn geheel hadden wegerukt, op ons
afkomende als een vlot. Toen dit dak eenmaal binnen zijn bereik was,
hield hij 't met zijn stok tegen, voelende dat hij medegesleurd werd,
riep hij ons toe hem vast te houden. Wij hadden hem om het middel
en stonden stevig. Eenmaal in den stroom komende, dreef het van zelf
tegen ons aan en wel met zoo'n schok, dat wij vreesden het uit elkaar
te zien vallen. Dapper sprong Gaspard op dit vlot, dat het toeval ons
toezond. Hij liep er over in alle richtingen om zich van de soliditeit
te overtuigen, onderwijl Jacques en Pierre hem bij de hand vasthielden.

Vroolijk riep hij uit:

"Grootvader, wij zijn gered...... Laten de vrouwen niet meer
schreien! ...... 't Is een echt vlot, kijk, mijn voeten blijven
volkomen droog, 't Zal ons best houden. Wij zullen er beter zijn dan
op het dak." Niettemin vond hij het raadzaam de stevigheid wat te
vergrooten. Hij greep de ronddrijvende balken, bond ze met de touwen
aan elkaar, die Pierre bij toeval bij zich had gestoken, toen hij
beneden de kamers voor 't laatst had doorzocht. Hij viel zelf in
't water, doch op den kreet die ons ontsnapte, antwoordde hij met
luiden lach. Het water kende hem. Hij zwom de Garonne een mijl ver
af. Weer op het dak geklommen, schudde hij zich af en riep:

"Vooruit, laten wij geen tijd verliezen, maar ons dadelijk inschepen."

De vrouwen waren op de knieën gevallen. Gaspard moest Véronique
en Marie naar het midden van het vlot dragen, waar hij haar
neerzette. Rose en tante Agathe lieten zichzelve langs de pannen
afglijden en plaatsten zich naast de jonge meisjes. Op dit oogenblik
zag ik den kant van de kerk uit. Aimée stond daar nog altijd. Zij
leunde nu met den rug tegen een schoorsteen, hare kinderen in de hoogte
houdende met uitgestrekte armen, daar het water reeds aan haar middel
was gestegen.

"Houdt u nu goed grootvader," riep mij Gaspard toe. "Wij zullen haar in
't voorbijgaan meenemen, dat beloof ik u."

Pierre en Jacques waren eveneens op het vlot geklommen. Op mijn beurt
sprong ik er ook op. Het boog een beetje naar éénen kant over, doch
in werkelijkheid was het groot genoeg om ons allen te dragen. Gaspard
was eindelijk de laatste, die het dak verliet en ons voorstelde de
stokken te nemen, welke hij tot riemen had gevormd. Hij zelf had
een bijzonder langen genomen, waarvan hij zioh met groote handigheid
bediende. Wij lieten ons gaarne door hem bevelen. Op zijn commando
zetten wij allen de stokken tegen het dak om af te duwen. Het was
echter of het vlot aan het dak was vastgehecht. Ondanks al onze
krachtsinspanning gelukte het ons niet het los te maken. Bij elke
nieuwe poging voerde de stroom ons met kracht naar het huis terug. Dit
was wel een van de gevaarlijkste manoeuvres, daar de schok iederen
keer de planken dreigde te doen losgaan.

En opnieuw voelden wij onze kleinheid en onze onmacht.

Wij dachten gered te wezen en zagen dat wij nog altijd aan de rivier
waren overgeleverd. Ik betreurde het dat de vrouwen zich niet op
het dak bevonden; ieder oogenblik vreesde ik ze te zien neergeworpen
in het water, te zien voortgesleurd door de onstuimige golven. Toen
ik er evenwel van sprak onze oude schuilplaats weder op te zoeken,
riepen allen uit:

"Neen, neen, laten wij nog eens probeeren! Wij sterven nog liever
hier!"

Gaspard lachte niet meer. Wij hernieuwden onze pogingen, met
verdubbelde kracht op de stokken drukkende. Pierre bedacht eindelijk
om weer op het dak te klimmen en met behulp van een touw naar links
te trekken; op die wijze hoopte hij ons buiten bereik van den stroom
te brengen. Toen sprong hij weer op het vlot en een paar duwen met de
stokken deden ons werkelijk de ruimte winnen. Gaspard herinnerde zich
echter de belofte, welke hij mij gedaan had, van onze arme Aimée te
gaan halen, wier klagend geluid niet ophield. Om dat ten uitvoer te
brengen, moesten wij de straat oversteken en in den verschrikkelijken
stroom, aan wiens armen wij juist ontsnapt waren, weder terecht
komen. Hij vroeg mij met den blik om raad. Ik wist niet wat ik doen
moest, alles draaide voor mijn oogen. Acht menschenlevens gingen
wij in de waagschaal stellen. Toch, als ik een oogenblik aarzelde,
was het te laat.

"Zeker, zeker", zeide Gaspard. "Wij kunnen haar daar onmogelijk laten".

Hij boog het hoofd zonder een woord te spreken en begon met zijn
stok te sturen langs de overblijfselen der huizen. Wij voeren langs
het naburige gebouw en over onze stallen. Toen wij evenwel in de
straat kwamen, ontsnapte ons een kreet. De stroom, wiens armen ons
weder vastgrepen, sleurde ons opnieuw mee en slingerde ons tegen ons
huis. Dit alles was het werk van een paar seconden. Als een blad rolden
wij om en zoo snel, dat onze angstkreet werd gesmoord in den schok
van het vlot tegen de pannen. De planken scheurden los en dreven weg,
terwijl wij allen terecht kwamen in den woedenden stroom.

Wat er verder gebeurde, weet ik niet. Ik herinner mij alleen nog,
dat ik onder mijn val tante Agatha op het water zag liggen, drijvende
op haar rokken; ik zag haar verdwijnen, het hoofd naar achteren,
zonder zich te verroeren.

Een vreeselijke pijn deed mij de oogen openen. Het was Pierre die
mij bij de haren tegen de pannen optrok. Ik lag daar, verstomd
toeschouwende.

Pierre wierp zich opnieuw in de golven en ik verwonderde mij
plotseling Gaspard te zien opduiken op de plaats waar hij verdwenen
was, de jonge man had Veronique in de armen. Toen hij haar naast
mij gelegd had, sprong hij opnieuw te water en bracht Marie boven,
wier gelaat wasbleek was en zoo strak en onbeweeglijk, dat ik haar
dood waande. Toen ondernam hij zijn tocht voor de derde maal. Dezen
keer zocht hij echter tevergeefs. Pierre voegde zich bij hem. Zij
spraken tegen elkander en deden elkaar aanwijzingen, die ik niet
verstond. Toen zij uitgeput weer op dak klommen, riep ik uit:

"En tante Agathe, Jacques en Rose?"

Zij schudden het hoofd. Groote tranen stonden in hun oogen. Uit
de weinige woorden, welke zij mij zeiden, begreep ik dat Jacques'
hoofd verbrijzeld was door den schok van een balk. Rose had zich aan
het lijk van haar man vastgeklemd en was door hem mee in de diepte
gesleurd. Tante Agathe was niet meer boven gekomen.

Wij vermoedden dat haar lichaam, door den stroom meegevoerd, het huis
beneden ons door een open venster was binnengedreven.

Mij oprichtende zag ik naar het dak, waar Aiméé eenige minuten
tevoren, zich nog krampachtig had staande gehouden. Het water steeg
aldoor. Aimée huilde niet meer. Ik zag alleen haar verstijfde armen
nog boven het water uitsteken, waarmede zij de kinderen voor den
ondergang had hopen te redden. Toen verdween alles, het water sloot
zich boven haar. En over dat alles goot de maan een bleeken lichtgloed.

Nu waren wij nog maar met ons vijven op het dak. Het water liet ons
ter hoogte van den nok nog slechts een smallen strook over. Een der
schoorsteenen was reeds ingestort. Wij moesten de in zwijm gevallen
Véronique en Marie bijna overeind houden, wilden wij niet dat het
water hare voeten bevochtigde. Eindelijk kwamen zij weer bij en onze
angst werd grooter toen wij haar zoo doornat en bibberend zagen,
aldoor roepende dat zij niet wilden sterven. Wij stelden ze gerust,
zooals men kinderen geruststelt, zeggende dat zij niet sterven zouden,
dat wij den dood wel zouden verhinderen aan haar leven te komen. Zij
geloofden ons echter niet en voelden maar al te goed dat ook haar einde
naderde. Iederen keer dat het woord "sterven" over haar lippen kwam,
begonnen hare tanden te klapperen en deed de angst haar elkander in de
armen vallen. Dat was het einde. Van het verwoeste dorp om ons, stond
hier en daar nog een stuk muur overeind. Alleen de kerk verhief haar
toren ongerept boven het water, en een stemmengeruisch van personen,
die daar in veiligheid waren, drong gestadig tot ons door. In de
verte dreunde het zware geklots van het water. Wij hoorden zelfs het
instorten der huizen niet meer, vallende met het geluid van wagens
met steenen, die plotseling worden leeggestort. Het was een algeheele
verlatenheid, een schipbreuk in volle zee, op duizend mijlen afstands
van de kust.

Een oogenblik meenden wij ter rechterzijde 't geluid van riemen te
vernemen. Men zou gemeend hebben een zachten, gelijkmatigen slag,
die al duidelijker zich deed hooren. O, welk een heerlijke muziek vol
blijde verwachting, hoe richtten wij ons allen op om die ster van
hoop te zien dagen! Wij hielden onzen adem in. Doch wij bespeurden
niets. De gele watervlakte strekte zich rondom ons uit, hier en daar
gevlekt door schaduwvlakken, doch geen dezer zwarte stippen, kruinen
van boomen of overblijfselen van ingestorte muren, bewoog zich.

Stukken drijfhout, bundels gras, leege tonnen, veroorzaakte ons een
telkens teleurgestelde hoop; wij wuifden met onze zakdoeken, totdat
we, onze dwaling bespeurende, terugvielen in den toestand van angst,
die ontstond door het aldoor klinkende geluid, welks oorsprong wij
niet konden ontdekken.

"Ha, ik zie haar!" riep Gaspard plotseling. "Kijk daar, een groote
bark!"

En hij wees ons met uitgestrekte hand naar een ver verwijderd punt.

Ik zag niets. Pierre evenmin. Gaspard hield echter vol. 't Was wel
een bark. Het geplas der riemen in 't water werd duidelijker. En wij
eindigden zelf ook met haar te zien. Zij bewoog zich langzaam en 't
was of zij om ons heen draaide, zonder te naderen. Ik herinner mij nog
hoe wij op dat oogenblik als gek waren. Wij hieven de armen omhoog met
wild gebaar, wij stieten doordringende kreten uit, als wilden wij onze
keel stuk schreeuwen. Doch zij, zwart en stom, ging al langzamer. Was
het werkelijk wel een bark? Ik weet het nog niet. Toen wij haar meenden
te zien verdwijnen, was 't of onze laatste hoop van ons werd weggerukt.

Van nu af kon ieder oogenblik het huis ons medeslepen in zijn val. Het
was als 't ware ondermijnd en steunde nog maar op een dikken muur,
die, wanneer hij instortte, alles moest medesleuren.

Waar ik mij echter bovenal beangst om maakte, was het buigen van het
dak onder ons gewicht. Het huis zelf zou het misschien den ganschen
nacht nog wel uithouden, alleen de pannen verdwenen voor en na,
stukgeslagen en verbrijzeld door de aandrijvende balken.

Wij waren naar de rechterkant gevlucht, waar alles nog stevig in elkaar
zat. Doch ook hier scheen de verzwakking een aanvang te nemen. Als
wij alle vijf opeengehoopt bleven op dit plekje, zou de instorting
niet ver meer zijn.

Sinds eenige oogenblikken had mijn broeder Pierre zijn pijpje
werktuigelijk weer tusschen de lippen genomen. Hij draaide aan
zijn ouden soldatenknevel, de wenkbrauwen gefronsd, sombere woorden
prevelend. Het dreigend gevaar dat hem omringde en waartegen hij zich
machteloos gevoelde, begon hem ongeduldig te maken. Twee of driemalen
had hij in 't water gespogen, met een uitdrukking van minachtenden
toorn. Op eens, terwijl wij voelden dat het dak onder ons zakte,
nam hij een kort besluit en liet zich naar beneden glijden.

"Pierre, Pierre!" riep ik, bevreesd dat ik hem begreep.

Hij wendde zich bedaard om en zei:

"Vaarwel, Louis.... 't Duurt mij te lang, en 'k zal voor jelui
plaats maken".

Toen wierp hij zijn pijpje in de golven en het volgende zeide hij nog:

"Bonsoir, ik heb er genoeg van!"

Hij kwam niet meer boven. Zwemmen kon hij niet al te best. Bovendien
scheen hij zich vrijwillig over te geven, het hart gebroken door onze
ruïne en door den dood van al de onzen, die hij niet wilde overleven.

De torenklok sloeg twee uur in den morgen. De nacht ging eindigen,
die verschrikkelijke nacht vol doodstrijd en tranen.

Al kleiner en kleiner werd de droge plek onder onze voeten; het was
een aanhoudend geklots van water, van kleine kabbelende golfjes,
die aanrolden en terugvielen. Opnieuw was de stroom van richting
veranderd; het drijfhout zocht nu een weg rechts van het dorp,
langzaam drijvende, alsof de wateren bijna het hoogtepunt bereikt,
wat rust namen en loom en moe werden.

Plotseling trok Gaspard zijn schoenen en zijn vest uit. Ik had hem
gedurende enkele oogenblikken zijn handen al zien vouwen en zich de
vingers al te pletter zien drukken. Toen ik hem ondervroeg zeide hij:

"Luister eens, grootvader, ik ga nog liever dood dan zoo te moeten
afwachten. Ik kan hier niet langer blijven.. Laat mij begaan en ik
zal haar redden".

Hij sprak van Véronique. Ik wilde zijn meening bestrijden. Nooit zou
hij sterk genoeg zijn om het meisje tot aan de kerk te brengen. Hij
hield echter vol.

"Zeker, zeker. Ik heb goede armen, ik voel mij sterk .. U zal 't zien!"

Hij voegde erbij dat hij oneindig liever dezen gevaarlijken tocht
ondernam dan hier als een kind te blijven afwachten, tot het huisje
stukje voor stukje onder ons zou afbrokkelen.

"Ik bemin haar en zal haar redden", herhaalde hij.

Ik bleef stil en roerloos en drukte Marie tegen mij aan. Toen meende
hij dat ik hem zijn egoïsme euvel duidde en stamelde hij:

"Ik kom terug om Marie te halen, dat zweer ik u. Ik zal wel een boot
vinden en op de een of andere wijze raad schaffen. Vertrouw gerust
op mij, grootvader".

Slechts zijn broek hield hij aan. Snel en fluisterend richtte hij
zich tot Véronique; zij verweerde zich niet, zij gaf zich gewillig
aan hem over, niet de geringste vrees gevoelende. Op ieder zijner
gezegden antwoordde zij, als wezenloos, slechts "ja".

Na een teeken des kruizes gemaakt te hebben, schoon hij anders
volstrekt niet vroom was, liet hij zich van het dak afzakken,
Véronique aan een touw vasthoudende, dat hij onder de armen door
gebonden had. Zij stootte een vreeselijken kreet uit, sloeg met armen
en beenen in 't water en viel daar in zwijm. "Dat vind ik beter",
riep Gaspard mij nog toe. "Nu sta ik voor haar in".

Men kan zich voorstellen met welk een angst ik hen met de oogen
volgde. Op het blanke water zag ik de minste bewegingen van
Gaspard. Hij ondersteunde het jonge meisje met behulp van zijn touw,
dat hij om zijn eigen hals had geslagen; zoo droeg hij haar, half
rustende op zijn rechterschouder, voort. Soms werd het gewicht hem te
zwaar; niettemin kwam hij vooruit, zwemmende met bovenmenschelijke
inspanning. Reeds een derde van den afstand had hij afgelegd en
ik twijfelde niet meer, toen hij zich plotseling stootte aan een
onder water verborgen muur. De schok was verschrikkelijk. Beiden
verdwenen. Daarna zag ik hem weder te voorschijn komen, alleen; het
touw moest gebroken zijn. Tweemaal dook hij. Eindelijk kwam hij boven,
Véronique weder rustende op zijn rug. Hij had nu echter geen touw
meer om haar te steunen en de last werd te zwaar. Toch ging hij nog
aldoor vooruit. Ik beefde van vreugde nu ik hen al dichter de kerk
zag naderen. Plotseling, ik wilde schreeuwen, bemerkte ik balken die
op hen aandreven. Mijn mond bleef wijd open staan: een nieuwen schok
had hen gescheiden, de wateren waren weer gesloten.

Sinds dat oogenblik waren mijn zinnen verdwenen. Nog maar één gedachte
vervulde mij, die van het beest, denkend aan zijn redding. Toen 't
water nog hooger steeg, kroop ik terug. In deze verstandsverbijstering
hoorde ik eensklaps luid lachen, zonder mijzelf te kunnen verklaren wie
het deed. De zon ging op, een bleeke gloed overstroomde den hemel. Het
was heerlijk weer, frisch en kalm, als aan den kant van een vijver
voor het opgaan der zon. Aldoor klonk die luide lach en omziende zag
ik Marie rechtop staan in haar doorweekte kleeren. Zij lachte zoo.

Ach, dat arme lieve kind, wat was zij teeder en beminnelijk in
dat morgenuur! Ik zag haar zich bukken en in haar handen wat water
scheppen, waarmede zij zich het gelaat waschte. Daarop strikte zij
haar langen blonden haren in een knoop op het achterhoofd. Ongetwijfeld
maakte zij haar toilet en meende zij in haar klein kamertje te zijn, op
Zondagmorgen, als de klok vroolijk luidt. Zij bleef doorlachen met haar
kinderlijken lach, haar heldere oogen, haar van geluk stralend gelaat.

En ik, door haar waanzin aangegegrepen, begon te lachen, evenals
zij. De angst en ontzetting hadden haar krankzinig gemaakt en 't
was een geluk dat zij zoo verrukt was over de heerlijkheid van dien
lente-morgen.

Ik liet haar zich haasten, zonder evenwel iets te begrijpen en het
hoofd schuddend. Zij knapte zich op en toen zij meende gereed te
zijn, begon zij met haar glasheldere stemmetje een kerkgezang aan te
heffen. Zij viel zichzelve echter in de rede en riep als antwoord
op een stem, die haar riep en die zij alleen scheen te hooren:
"Ik ga er heen, ik kom!"

Weder begon zij haar lofzang te zingen, daalde zachtjes het dak af
en liep het water in, dat haar in zijn schoot ontving geruischloos.

Ik glimlachte aldoor en beschouwde met van geluk stralend gelaat de
plek, waar zij verdwenen was.

Daarna herinner ik mij niets meer. Ik was alleen op het dak.

Nog steeg aldoor het water. Eén schoorsteen stond nog slechts overeind
en ik geloof dat ik mij met al mijn krachten daaraan vastklemde,
als een beest, dat niet sterven wil. En daarna niets meer, niets,
een zwart gat, het eeuwige niets......




VI.


Waarom ben ik nog hier? Men heeft mij verteld, dat tegen zes uur
de mannen van Saintin met hun barkassen gekomen zijn en dat zij mij
bezwijmd boven op den schoorsteen hebben gevonden. De wateren zijn zoo
wreed geweest mij te sparen, nadat zij al de mijnen hebben medegevoerd.

Ik, de oudste, ik moet hen allen overleven.

Zij zijn allen heengegaan, de zuigelingen, de huwbare meisjes,
de jonge echtgenooten, het oude paar. En ik, ik leef nog als een
onkruid, verschrompeld en verdroogd, tusschen de straatsteenen
vastgeworteld. Als ik moed had, zou ik doen als Pierre en zeggen:
"Bonsoir, ik heb er genoeg van!" en mij in de Garonne werpen om den
weg te gaan, dien zij allen hebben gevolgd. Mijn kinderen zijn dood,
mijn huis is vernield, mijn velden liggen verwoest. O, die heerlijke
avonden, als wij allen aan tafel zaten, de ouden in 't midden,
de kleintjes naast elkaar, wat een vroolijkheid en een warmte! En
die dagen van den oogst, als wij allen hard meêwerkten en wij thuis
kwamen, trotsch op onzen nieuw verworven rijkdom! En de kinderen en
de wijngaarden, de meisjes en de korenvelden, dat alles, de vreugde
van mijn ouderdom, de levende belooning voor mijn werkzaam leven! Nu
dit alles dood is, lieve God, waarom wilt Gij nu nog dat ik zal leven!

Troost baat mij niet. Hulp wensch ik niet. Ik zal mijn akkers geven
aan de dorpelingen, wier kinderen nog leven. Zij zullen den moed
hebben ze van het drijfhout te bevrijden en ze opnieuw vruchten te
doen dragen. Als men geen kinderen meer heeft, verlangt men niets dan
een hoekje om te sterven. Slechts één wensch heb ik nog, één enkel
verlangen: ik zou zoo gaarne de lichamen der mijnen terug hebben om
ze te begraven op ons kerkhof, onder een steen, waar ik mij bij hen
kon voegen. Men vertelde dat te Toulouse een menigte lijken waren
aangespoeld.

Ik ben besloten er heen te gaan.

Wat een verschrikkelijke ramp heeft het land getroffen!

Twee duizend huizen zijn ingestort; zeven honderd menschen verloren
het leven alle bruggen zijn weggeslagen; een heele landstreek is
met den grond gelijk gemaakt, verdronken onder het slijk; en wat een
verschrikkelijke drama's; twintig duizend ellendigen, half naakt en
stervende van honger; de stad verpest door de lijken, doodsbenauwd
door de vrees voor typhus; rouw overal, de straten vol lijkstaties;
aalmoezen onmachtig zooveel leed te stillen. Zonder iets op te merken,
liep ik midden door de ruïnes. Ik had echter mijn eigen dooden,
mijn eigen leed, waaronder mijn hart verpletterd was.

Men heeft mij verteld dat inderdaad verscheidene lijken zijn
opgevischt. Zij waren reeds begraven, in lange rijen, in een hoek
van 't kerkhof. Men had echter zorg gedragen de onbekenden te
photografeeren. En onder deze afgrijselijke portretten heb ik die
gevonden van Gaspard en Véronique. De beide verloofden hielden elkaar
hartstochtelijk omvat, in den dood elkander den bruidskus gevende. De
verstijfde armen hielden elkaar nog stevig omklemd, de mond rustte
nog tegen den mond en men zou hun de ledematen hebben moeten breken,
om hen te scheiden. Zoo tezamen had men hen gephotografeerd en zij
sliepen ook zoo tezamen onder den grond. Slechts die verschrikkelijke
beeltenis heb ik altijd voor oogen, van die twee lieve kinderen,
door de golven verzwolgen, doch op hun gelaat nog de trekken van een
teederen heldenmoed. Ik staar hen aan en ween.






HOE MEN STERFT.




I.


De graaf de Verteuil is vijftig jaar. Hij behoort tot een der
aanzienlijkste families van Frankrijk en is schatrijk. Verstoord op
het gouvernement heeft hij zijn tijd zoek gebracht op zijn wijze
en eenige artikelen geschreven in hoogst ernstige tijdschriften,
welke hem een plaats bezorgd hebben in de Academie van zedekundige en
politieke wetenschappen. Daarna heeft hij zich in den handel begeven,
zich toegelegd op den landbouw, op schoone kunsten enz.

Eéns zelfs is hij afgevaardigde geweest en heeft hij zich onderscheiden
door de hevigheid zijner oppositie.

Gravin Mathilde de Verteuil is zes en veertig jaar. Nog wordt zij de
beminnenswaardigste blondine van Parijs genoemd. De ouderdom schijnt
haar huid nog blanker te maken.

Vroeger was zij wat mager; tegenwoordig hebben haar schouders de
ronding van een sappige vrucht aangenomen.

Nooit is zij wat men noemt schoon geweest. Als zij een salon
binnentreedt met haar gouden haren en satijnen hals, lijkt zij een
opgaande ster; meisjes van twintig jaar zijn zelfs jaloersch op haar.

Het huishouden van den graaf en de gravin is een van die, waar niets
van te zeggen valt. Zij zijn getrouwd, zooals men meestal in hun stand
trouwt. Zelfs beweert men dat zij zes jaar in de beste harmonie samen
geleefd hebben.

Toen kreeg zij een zoon, Roger, die luitenant is en een dochter,
Blanche, die verleden jaar getrouwd is met den heer de Bussac. In die
twee kinderen vinden zij zichzelf terug. De jaren, dat zij feitelijk
met elkaar gebroken hebben, zijn zij niettemin goede vrienden gebleven,
het egoïsme op den voorgrond stellende. Zij vragen elkaar om raad en
zijn voor 't oog van de wereld op den besten voet. Komen zij thuis,
dan gaan zij naar hunne afzonderlijke vertrekken en ontvangen hun
intieme kennissen ieder op eigen wijs.

Eens op een nacht kwam Mathilde om twee uur 's morgens van een bal
thuis. Haar kamenier ontkleedde haar en zei, op 't oogenblik dat zij
heen zou gaan:

"Mijnheer de graaf was wat ongesteld vanavond."

De gravin, half slapende, wendde loom het hoofd om, zeggende:

"Zoo!"

Zich daarna in haar bed uitstrekkende, voegde zij er bij:

"Wek mij morgen om tien uur; ik verwacht de modiste".

Toen den volgenden morgen de graaf niet aan het dejeuner verscheen,
liet de gravin naar zijn toestand informeeren en besloot tenlaatste
hem persoonlijk op te zoeken. Zij vindt hem zeer bleek te bed
liggen. Drie geneesheeren zijn er reeds geweest, hebben zacht met
elkaar gesproken en hun bevelen achter gelaten; tegen den avond zullen
zij terugkomen. De zieke wordt door twee bedienden verzorgd, die
ernstig en stil om hem dwalen, het geluid hunner voetstappen doovende.

De groote kamer dommelt in benauwende rust; geen stuk linnengoed is
achteloos ergens neer geworpen, ieder meubel staat op zijn plaats. 't
Is de kalme, bezadigde, ceremonieuse zieke, die bezoek verwacht.

"Hebt gij pijn, mijn vriend?" vroeg de gravin binnentredend.

De graaf doet een poging, om te glimlachen.

"Och, een beetje moe, zonder dat ik rusten kan," antwoordde de
zieke. "Ik dank u voor uw attentie."

Twee dagen verliepen. De kamer bleef even waardig; ieder voorwerp
bleef op zijn plaats, de fleschjes en potjes verdwenen zonder een
spoor achter te laten.

De glad geschoren gezichten der bedienden durfden zelfs geen gevoel
van verveling uitdrukken. De graaf weet evenwel dat hij in doodsgevaar
verkeert; hij heeft den geneesheeren de waarheid afgedwongen en laat
hen handelen zonder een klacht te uiten. Meest ligt hij met gesloten
oogen, ofwel staart hij voor zich heen als dacht hij na over zijn
eenzaamheid.

Aan de wereld vertelt de gravin dat haar echtgenoot ziek is. Zij
heeft evenwel geen enkele harer gewoonte afgelegd, zij slaapt en eet
en wandelt op haar gewone uren. Iederen avond en iederen morgen gaat
zij zelf den graaf vragen hoe 't hem gaat.

"Wel, is het wat beter, mijn vriend?"

"Zeker, veel beter, dankje wel, lieve Mathilde."

"Als ge 't wenscht, zal ik bij u blijven."

"Welneen, dat is niet noodig. Julien en François zijn
voldoende........ Waarom zoudt gij u vermoeien?"

Zij zelf begrepen elkaar volkomen. Zij hadden gescheiden geleefd, zij
wenschten ook gescheiden te sterven. De graaf wenschte dat bittere
egoïstische genot van heen te gaan geheel alleen, zonder om zich
het blijspel der smart te zien. Hij wenschte voor zich zelf en voor
de gravin de onaangenaamheid van het laatste tête-à-tête zoo kort
mogelijk te maken.

Zijn laatste verlangen was zoo stil mogelijk te verdwijnen, als een
man van de wereld, die er niet van houdt anderen overlast aan te doen.

Op een avond echter voelde hij dat de adem hem begaf en dat hij den
nacht niet zou doorkomen.

Toen de gravin hem haar gewoon bezoek bracht, trachtte hij nog te
glimlachen en zei:

"Neen, ga niet heen...... ik voel mij zoo vreemd".

Hij wenschte te vermijden dat de wereld praatjes omtrent haar
onachtzaamheid uit zou strooien en zij, hem begrijpende, verwachtte
deze vingerwijzing.

Zij installeerde zich in zijn kamer. De geneesheeren verlieten den
stervende niet meer.

De beide bedienden gingen met hun gewone werkzaamheden voort, even
stil en even ijverig.

Men had de kinderen laten roepen. Roger en Blanche stonden bij het
bed, naast hun moeder. Andere familieleden bevonden zich in het naaste
vertrek. Op deze wijze gaat de nacht voorbij, in angstige afwachting.

Tegen den morgen worden de heilige sacrementen toegediend, de graaf
vond deze laatste godsdienstige ceremonie noodzakelijk. Thans kan
hij in vrede sterven.

Hij haast zich echter niet en schijnt zijn krachten te herwinnen,
teneinde een benauwden doodstrijd te verhinderen. Zijn ademhaling is
als het geluid van een horloge dat afloopt.

't Is een man van de wereld, die hier gaat.

Als hij zijn vrouw en kinderen vaarwel gekust heeft, wendt hij zich
van hen af, keert zijn gelaat naar den muur en sterft alleen.

Een der geneesheeren buigt zich over hem heen en sluit de oogen van
den doode. Daarop zegt hij op zachten toon:

"Het is gedaan."

Snikken en zuchten klinken in stilte. De gravin, Roger en Blanche
zijn neergeknield. Zij weenen in hun gevouwen handen; hun gezichten
ziet men niet. De kinderen nemen daarop hun moeder meê, die bij de
deur, nog eens haar droefheid willende toonen, een laatste zucht
slaakt. Sinds dit oogenblik behoort de doode aan de treurige pracht
en weelde, waarmede men hem gaat omringen.

De geneesheeren zijn vertrokken, met gebogen rug loopende, een quasi
bedroefd gezicht trekkend. Men heeft bij de parochie een priester
verzocht om bij het lijk te waken.

De twee bedienden blijven bij den priester, op hun stoelen gezeten,
recht en onbeweeglijk dit is het einde van hun diensttijd. Een van hen
bemerkt een lepel, welken men op een meubel heeft laten liggen; hij
staat op en laat hem vlug in zijn zak glijden, opdat de ordelijkheid
in de kamer niet gestoord worde.

Beneden in 't salon hoort men een geluid van hamers; 't zijn de
behangers, die dat vertrek in lijk-kapel veranderen. De gansche dag
gaat voorbij met het balsemen; de deuren zijn gesloten, de persoon
die balsemt is alleen met zijn helpers. Als men den volgenden dag
den graaf afdraagt en op het rustbed legt, is hij geheel gekleed,
een jeugdige frischheid op 't gelaat.

Om negen uur vult zich op den dag der uitvaart, het gebouw met
stemmen. De zoon en schoonzoon van den overledene, wachten in een salon
op de eerste étage de bezoekers af; zij buigen en zijn stom beleefd
als bedroefde menschen. De aanzienlijksten uit den lande zijn daar:
de adel, het leger, de wettelijke macht; zelfs senatoren en leden
van het Instituut.

Om tien uur eindelijk zet de stoet zich in beweging om naar de kerk te
gaan. De lijkwagen is een eerste klasse voertuig, met pluimen versierd,
gedrapeerd met zwarte kleeden met zilveren franjes. De slippen worden
gedragen door een maarschalk van Frankrijk, een hertog, oud vriend
van den overledene, een oud-minister en een lid van de Academie.

Roger en mijnheer de Bussac begeleiden de kist. Dan komt de stoet,
een stroom van gewichtige personages, die fluisterend praten en met
gemaakt-eentoonige stappen loopen, gehandschoend en zwart-gedast.

Voor alle vensters staan kijkers; de menschen staan aaneengesloten op
de trottoirs, nemen de hoeden af en zien hoofdschuddend den versierden
lijkwagen voorbijgaan. Het verkeer is gestremd door de onafzienbare
rij van bijna ledige rouw-rijtuigen; de omnibussen, de huur-rijtuigen
hoopen zich in de dwarsstraten op; men hoort het gevloek der koetsiers
en het geklap der zweepen. Gedurende dezen tijd houdt de gravin de
Verteuil haar kamer, zeggende dat zij van smart gebroken is.

In een luien stoel uitgestrekt, speelt zij met de uiteinden van haar
ceintuur, droomerig het plafond aanstarende. In de kerk duurt de
plechtigheid bijna twee volle uren. Van den morgen af ziet men niets
dan ijverig in den weer zijnde priesters, bevelen gevende, zich het
voorhoofd afdroogende en den neus snuitende op luidruchtige wijze.

In het midden van 't gebouw schittert in een zee van licht de zwarte
catafalk. Eindelijk heeft zich de stoet geschaard, de vrouwen links,
de mannen rechts; en de orgeltonen dreunen klagelijk, de koorzangers
zingen fluisterend, temidden van het groene schijnsel der lichten,
die een droeve bleekheid werpen over den doodenpraal.

"Moet Faure niet zingen?" vraagt een afgevaardigde aan zijn buurman.

"Ja, dat geloof ik wel", zegt deze, een oud prefect, die in de verte
glimlacht tegen de dames.

En wanneer de stem van den zanger hoog opklinkt met zacht gesidder:

"Wat een methode, wat een volheid!" en hij schudt van verrukking
het hoofd.

Het gansche gezelschap is aangedaan. De dames hebben een glimlach om
de lippen en denken aan haar opera-avonden. Die Faure heeft waarlijk
talent!

Een vriend van den doode fluistert:

"Hij heeft nog nooit zoo mooi gezongen! ........ 't Is jammer dat
die arme Verteuil hem niet hooren kan; hij hield zooveel van hem!"

De priesters in hun zwarte gewaden, bewegen zich rondom den catafalk
en prevelen latijnsche gebeden, met de wijkwasten sprenkelend. Na de
familieleden de handen gedrukt te hebben, gaat men uiteen. Daarbuiten
worden zij verblind door het volle licht.

't Is een heerlijke Juni-dag. Op het kleine plein vóór de kerk
sloot men elkander aan. 't Is een heele stoet en 't kost vrij wat
moeite er weer orde in te brengen. Zij, die niet verder meê gaan,
verdwijnen. Op twee honderd meter afstands bespeurt men reeds aan
het einde der straat de wuivende pluimen van den lijkkoets. En nog
aldoor staat het pleintje vol rijtuigen. Men hoort het dichtslaan der
portieren en het haastig getrappel der paarden op het plaveisel. De
koetsiers rijden achter elkaar en voort gaat het naar het kerkhof.

In de rijtuigen voelt men zich weer op zijn gemak; men kan zich
voorstellen langzaam een ritje naar het Bosch te maken op een schoonen
lentedag.

Als men de lijkkoets niet meer ziet, vergeet men dat men een
begrafenisplechtigheid bijwoont en de gesprekken worden opnieuw
aangeknoopt; de dames spreken over het zomer-seizoen, de heeren over
hun zaken.

"Zeg eens, mijn waarde, gaat gij van 't jaar nog naar Dieppe?"

"Ja misschien. Maar dan toch niet vroeger dan Augustus........ Zaterdag
gaan wij naar ons buiten aan de Loire."

"Ja, en toen heeft hij dien brief weten machtig te worden en hebben
zij geduelleerd. Och, een schrampje, meer heeft hij niet opgeloopen".

"'s Avonds heb ik nog met hem in de club gedineerd en heeft hij mij
zelfs nog vijf en twintig louis afgewonnen".

"Nietwaar? De vergadering van aandeelhouders is overmorgen?...... Men
wil mij lid van het Comité maken, doch ik ben zoo geweldig druk,
dat ik het niet weet of ik het aan zal nemen."

Een oogenblik ging de stoet door een kleine laan.

Een frissche schaduw viel uit de boomen en een zonnige vroolijkheid
zong in het groen.

Plotseling buigt zich een dame uit het portier en roept uit:

"Och, wat is het hier mooi!"

Op dit oogenblik rijdt de stoet het kerkhof Montparnasse in. De
stemmen zwijgen, men hoort slechts het geknars der wielen op het
zand der paden. Men steekt het kerkhof dwars over; het familiegraf
der Verteuils is heel achteraan links: een groot grafgesteente van
wit marmer, een soort van kapel, rijk met beeldhouwwerk versierd. Men
plaatst de kist voor de deur dezer kapel en de lijkredenen beginnen.

Er worden vier gehouden. De oud-minister herdenkt het politieke leven
van den gestorvene, dien hij voorstelt als een bescheiden genie,
welke zeker Frankrijk zou hebben gered, als hij niet zoo'n afkeer
had gehad van intrigues.

Een vriend spreekt vervolgens over de burger-deugden van den doode,
welken allen beweenen. Daarop neemt een onbekend heer het woord als
afgevaardigde van een industrieel genootschap, waarvan de graaf de
Verteuil eere-voorzitter was geweest. Een klein mannetje, met een
grijzig uiterlijk, vertelt ten slotte hoe bedroefd de Academie van
zedelijke en politieke wetenschappen is over het heengaan van dezen
voorbeeldigsten harer leden.

Gedurende dezen tijd nemen de toehoorders de naburige graven in
oogenschouw en lezen de opschriften op de marmeren steenen. Zij,
die schijnbaar toeluisteren, vangen slechts enkele klanken op. Een
grijsaard, met opeengeklemde lippen, schudt het hoofd nadat hij heeft
hooren spreken van: "zijn grootheid van hart, zijn edelmoedigheid en
zijn goed en edel karakter...." en zegt:

"Ja, ja, ik heb hem gekend; 't was een hond van een kerel."

Het laatste vaarwel vervliegt in de lucht. Als de priesters het lijk
gezegend hebben, trekt de menigte zich terug en blijven er op deze
stille plaats geen anderen over, dan de doodgravers, die de kist laten
zakken. De touwen schuren met een dof geraas langs de kist, die kraakt.

De gravin de Verteuil is thuis.

In haar luien stoel heeft de gravin zich niet bewogen. Nog aldoor
speelt zij met den slip van haar ceintuur, de oogen naar het plafond
gericht, in droomen verzonken, die langzamerhand weer een blos tooveren
op haar schoon gelaat.




II.


Mevrouw Guérard is weduwe. Haar echtgenoot, dien zij sedert acht jaar
heeft verloren, was magistraat. Zij behoort tot een zeer voorname
familie en bezit een fortuin van twee millioen. Zij heeft drie
kinderen, alle drie zoons die, bij den dood van hun vader, ieder
vijfmaal honderdduizend francs hebben mede gekregen.

Deze kinderen echter, opgegroeid in zoo'n strenge, stille omgeving,
hebben de weelde der vrijheid niet kunnen dragen en binnen weinige
jaren hun vijfmaal honderdduizend francs verteerd. De oudste, Charles,
werd een hartstochtelijk mechanicus, die zijn geld heeft weggesmeten
in dolzinnige uitvindingen. De tweede, Georges, heeft zich laten
uitkleeden door de vrouwen. De derde, Maurice, heeft zich door een
vriend laten bestelen, met wien hij een theater op zou richten. Op
't oogenblik leven deze drie zoons op kosten hunner moeder, die hen
wel wil huisvesten en eten geven, maar voorzichtigheidshalve den
sleutel der brandkast bij zich houdt.

Dit gezin bewoont een groot gebouw in de rue de Turenne.

Mevrouw Guérard is acht en zestig jaar. Met den ouderdom zijn de
eigenaardigheden gekomen. Zij wenscht een stilheid en netheid als van
een klooster om zich. Ze is vrekkig, telt de klontjes suiker, sluit
zelfs de aangebroken wijnflesschen weg, deelt het tafellinnen en de
borden uit, naar gelang er noodig is. Haar kinderen houden ongetwijfeld
veel van haar en, ondanks hun dertig jaar en hun dwaasheden, heeft
zij hen steeds het noodige ontzag weten in te boezemen.

Ziet zij zich echter alleen, te midden van deze drie groote kwajongens,
dan krijgt zij een drukkend gevoel over zich, dan vreest zij ieder
oogenblik dat zij haar geld zullen vragen en zij niet zal durven
weigeren het te geven. Zij is daarom zoo verstandig geweest haar
fortuin in vaste goederen te beleggen en bezit drie huizen te Parijs en
wat grond ter hoogte van Vincennes. Deze bezittingen kwellen haar meer
dan men denkt; zij is echter tevreden en vindt steeds een uitvlucht
om geen al te groote sommen te gelijk behoeven te geven.

Charles, Georges en Maurice doorsnuffelen het huis in alle hoeken,
elkaar het brood betwistende en de een den ander zijn grooten honger
verwijtende. De dood van hun moeder zou hen opnieuw rijk maken,
dat weten zij, en achten zij voldoende om af te wachten zonder wat
uit te voeren. Hoewel zij er nooit over spreken, is hun nachtmerrie
de wijze waarop de verdeeling plaats zal hebben; worden zij 't niet
eens, dan publiek verkoopen, wat toch altijd een schadelijke oplossing
is. Zij denken aan dit alles, zonder eenig onedel verlangen, alleen
maar omdat men alles van tevoren moet bezien. Zij zijn vroolijk als
goede kinderen, middelmatig eerlijk; zij wenschen dat hun moeder zoo
lang leeft als maar eenigszins mogelijk is. Zij hindert hen volstrekt
niet. Zij wachten bedaard af, dat is alles.



Op een avond van tafel afgaande voelt mevrouw Guérard zich
ongesteld. Haar zoons dwingen haar naar bed te gaan en laten haar
met de kamenier alleen, toen zij de zekerheid meenden te hebben dat
het wat beter was en zij alleen maar verschrikkelijke hoofdpijn
had. Den volgenden morgen was de toestand der oude vrouw evenwel
erger en de gewone huisdokter wenschte er met een ander over te
consulteeren. Mevrouw Guérard is werkelijk in levensgevaar. Gedurende
acht dagen wordt nu aan het ziekbed der stervende een waar drama
afgespeeld. Ziende dat zij de kamer niet kon verlaten, is haar
eerste zorg geweest zich van alle sleutels meester te maken,
om die onder haar hoofdkussen te verbergen. Van haar bed af,
wenschte zij nog het commando te voeren en haar kasten te behoeden
voor plundering. Zij worstelde met zichzelve, de twijfel verscheurt
haar. Eerst na langdurige aarzelingen kan zij besluiten. Haar drie
zoons staan daar voor haar en zij bestudeert hen met vage blikken,
een goede ingeving wachtende.

't Is in George dat zij op een goeden dag vertrouwen stelt. Zij
beduidt hem wat naderbij te komen en zegt hem zachtjes:

"Kijk eens, hier is de sleutel van 't buffet, haal den suiker
eens...... Na weer goed gesloten te hebben, brengt gij mij den
sleutel terug".

Op een anderen dag wantrouwt zij Georges; zij vervolgt hem met den
blik, als vreesde zij dat hij de ornamentjes van den schoorsteen in
zijn zak zou steken. Dan roept zij Charles, vertrouwt hem op zijn
beurt den sleutel toe en fluistert:

"De kamenier zal met je meêgaan. Let goed op als zij de lakens krijgt
en sluit de kast achter haar".

Haar grootste kwelling is aldoor zelf niet meer over het huishouden
te kunnen gaan. Zij herinnert zich de dwaasheden harer kinderen,
zij weet dat zij lui zijn, veel eten, een zwak verstand hebben en hun
handen niet thuis kunnen houden. Zij voelt zich lang geen de minste
achting voor hen; geen enkele harer droomen hebben zij verwezenlijkt
en storen zich niet in 't geringste aan haar stelregels van zuinigheid
en strengheid. Alleen de moederlijke liefde komt nu en dan boven en
doet haar hen weer in genade aannemen. In haar smeekende oogen leest
men dat zij hun erbarming vraagt om haar te sparen zoolang zij nog
in leven zal zijn, dat zij eerst daarna er toe zullen overgaan de
kasten te ledigen en den inhoud te verdeelen. Deze verdeeling nog
bij haar leven, zou een àl te vreeselijke marteling voor haar zijn.

Charles, Georges en Maurice vertoonen echter niet de minste kwade
neigingen. Zij verstaan zich in zooverre onderling, dat een van hen
altijd in de nabijheid der moeder is.

Een werkelijke genegenheid straalt in hun minste zorgen
door. Onwillekeurig echter brengen zij met zich de zorgeloosheid van
de buitenwereld, den geur der sigaar, welke zij gerookt hebben, de
nieuwtjes welke in de stad rondgaan. En het egoïsme der zieke lijdt
er onder dat zij in haar laatste uren, voor haar kinderen niet meer
alles zijn kan. Haar wantrouwen maakt echter de verhouding hoe langer
hoe drukkender. Als zij niet dachten aan het fortuin, dat zij gingen
erven, zou zij er hen aan hebben doen denken, door de wijze, waarop
zij haar schat tot den laatsten ademtocht verdedigt. Zij ziet hen
aan met een blik zóó scherp, met een vrees zóó duidelijk, dat zij het
hoofd omwenden. Daarna meent zij dat zij haar doodsstrijd bespieden;
en inderdaad, zij denken daaraan, zij worden onophoudelijk er toe
gedreven door de vragende blikken der oude vrouw. Zij zelf doet
de hebzucht in hen ontwaken. Ziet zij een van hen met bleek gelaat
droomerig staan, dan zegt zij:

"Kom dichter bij mij...... Waar denk je aan?"

"Aan niets, moeder".

Hij schrok echter onwillekeurig. Zij schudt langzaam het hoofd en
voegt er aan toe:

"Ik verschaf je wel zorg, kinderen. Kom, kwel je niet al te zeer,
ik zal er spoedig niet meer zijn".

Zij omringen haar, zweren haar dat zij haar beminnen en beter zullen
maken.

Zij antwoordt dat dit onmogelijk is met een stommen hoofdknik en wordt
nog wantrouwender dan voorheen. 't Is een verschrikkelijke doodstrijd,
vergiftigd door het geld.

De ziekte duurt drie weken. Reeds hebben vijf consulten plaats
gehad; de grootste beroemdheden op geneeskundig gebied zijn bij haar
geweest. De kamenier helpt de zoons van mevrouw om haar te verzorgen;
doch ondanks al deze voorzorgsmaatregelen, is er eenige wanorde in
het vertrek ontstaan. Alle hoop is verloren, de geneesheer deelt mede
dat de zieke ieder uur kan bezwijken.

Op een morgen dat de zoons meenen dat zij ingeslapen is, spreken zij
met elkander over een moeielijkheid, welke zich heeft voorgedaan. 't
Is de vijftiende Juli. Zij zelf had steeds de gewoonte de huur
te innen van haar huizen en de zoons zijn er verlegen mede, niet
wetende op welke wijze dit geld te doen binnenkomen. De concierges
hebben reeds gevraagd hoe zij handelen moeten. In den toestand,
waarin de zieke thans verkeert, is het onmogelijk haar over zaken
te spreken. Niettemin, wanneer het een of ander ongeluk gebeurde,
zouden wij geld noodig hebben.

"Lieve hemel!" zei Charles zachtjes, "ik ga, als jelui dat wilt, mij
aan de huurders voorstellen.... Zij zullen den toestand begrijpen en
ons betalen".

Georges en Maurice schenen echter in dit middel niet veel behagen te
scheppen. Ook zij zijn wantrouwend geworden.

"Wij zouden je kunnen vergezellen", zegt de eerste. Wij hebben alle
drie geld noodig".

"Wel, ik zou het geld wel hier brengen. Je denkt toch niet dat ik er
mee aan den haal zal gaan?"

"Neen, maar het is beter dat wij alle drie bij elkaar zijn. 't Is
meer zooals het behoort".

Zij zien elkaar aan met oogen, waarin reeds de woede en haat
glinsteren, welke de verdeeling zal opwekken. Ieder zal pogen het
grootste deel te krijgen.

Charles herneemt plotseling, hardop de overdenkingen voortzettende,
welke zijn broeders in stilte maken:

"Luister, wij zullen alles verkoopen, dat is veel beter.. Als wij nu
al ruzie hebben, zullen wij elkaar morgen verscheuren".

Een benauwde snik deed hen plotseling het hoofd omkeeren. Hun moeder
had zich opgericht, doodsbleek met akelig starende oogen, het lichaam
schokkend van zenuwen. Zij heeft alles verstaan, strekt de magere
armen uit en herhaalt:

"Kinderen ...... kinderen ......"

Een nieuwe zenuwschok werpt haar terug op het kussen, zij sterft in
de ellendige gedachte dat haar zonen haar bestelen.

Doodelijk verschrikt zijn alle drie voor het bed op de knieën
gevallen. Zij kussen de handen der doode en sluiten haar, al snikkend
de oogen. Zij voelen in dit oogenblik dat zij kinderen zijn van de
moeder, die daar heenging, hen tot weezen makende. Als een wroeging
en een haat ligt de dood der moeder op den bodem van hun hart.

De kamenier heeft het toilet der doode gemaakt en men gaat thans
een liefdeszuster halen om het lichaam te bewaken. Gedurende dezen
tijd zijn de drie zonen in de weer; zij gaan het overlijden aangeven,
bestellen de rouwbrieven en regelen de begrafenis. 's Nachts vereenigen
zij zich weer om, ieder op zijn beurt, met de liefdezuster te waken. In
de kamer, wier gordijnen zijn dichtgetrokken, ligt de doode uitgestrekt
in het midden van 't bed, het hoofd akelig koud, de handen gevouwen,
een zilveren kruisbeeld op de borst. Terzijde brandt een kaars. Een
palmtakje staat in een vaasje met wijwater. En zoo waken zij tot
de kille morgen aanbreekt. De liefdezuster voelt zich niets op haar
gemak en verzoekt om wat warme melk.

Een uur vóór de begrafenis, is de trap vol menschen. De koetspoort is
behangen met zwarte kleeden met zilveren franjes. Daar wordt de kist
neergezet, als in een kleinen kapel, omringd van kaarsen, overdekt
met kransen en bouquetten.

Ieder der binnenkomende neemt de wijkwast, doopt haar in den
wijwaterbak en besprenkelt het lichaam. Tegen elf uur zet de stoet
zich in beweging. De zoons van de overledene loopen vlak achter
het lijk, achter hen ontdekt men eenige overheidspersonen, groote
industriëelen, heel een stoet van deftige en invloedrijke burgers,
die stap voor stap loopen, schuins kijkende naar de nieuwsgierigen,
welke op de trottoirs elkander verdringen. Twaalf rijtuigen volgen. Men
telt ze en weet er het noodige van te zeggen.

Twee dagen later, bij den notaris van hun moeder, twisten de zoons
onderling, met op elkaar geklemde tanden en drooge oogen, geen van
allen geneigd den ander een centime toe te geven. Hun belang zou wezen
te wachten en den verkoop der bezittingen niet te verhaasten. Zij
wierpen elkander evenwel allerlei hatelijkheden naar het hoofd:
Charles zou alles opmaken met zijn uitvindingen; Georges moest
een meisje hebben, dat hem plukt; Maurice heeft ongetwijfeld het
hoofd nog vol van allerhande speculaties, waar hun kapitaal door zou
verdwijnen. Tevergeefs poogt de Notaris een minnelijke schikking tot
stand te brengen. Zij scheiden, elkander dreigende met deurwaarders
en dagvaardingen.

De doode staat weer in hen op met haar vrekkigheid en haar vrees van
bestolen te worden. Als het geld den dood vergiftigt, stijgt het er
niet uit op dan om woede en tweedracht te zaaien. Men vocht bepaald
op het graf der overledene.




III.


De heer Rousseau is op twintig jarigen leeftijd getrouwd met een
wees Adèle Lemercier, die achttien jaar telde. Den avond van hun
huwelijk bezaten zij met hun beiden zeven duizend francs. Zij zijn
begonnen onder een soort koetspoort schrijfbehoeften te verkoopen;
daarop hebben zij een winkeltje gehuurd, klein en onaanzienlijk,
waarin zij gedurende tien jaren al hun best gedaan hebben om hun zaken
uit te breiden. Op 't oogenblik hebben zij een handel in papier en
schrijfbehoeften in de rue de Clichy, die zeker een vijftigduizend
francs waard is. Adèle heeft geen sterke gezondheid. Zij heeft altijd
een beetje gehoest. De dompige winkellucht en de weinige beweging,
welke zij nam, deugden in 't geheel niet voor haar. De geneesheer,
welken zij raadpleegden, schreef haar rust voor en flinke wandelingen
als 't mooi weer was. Dat zijn echter voorschriften welke men niet na
kan komen als men het er op toelegt het nog eens zóó ver te brengen,
dat men in vrede van zijn renten kan leven. Adèle zegt dat ze later
wel rust zal nemen en wandelen, als ze hun zaak verkocht hebben en
zich in de provincie terug trekken.

De heer Rousseau zelf maakt zich echter wel eens ongerust als hij
haar soms zoo bleek ziet, met kleine vuurroode vlekjes op de wangen.

Zijn papierhandel laat hem echter geen oogenblik vrij, hij
kan onmogelijk aanhoudend op haar letten en haar verhinderen
onvoorzichtigheden te doen. Weken lang vindt hij geen minuut om met
haar over haar gezondheid te spreken. Als hij dan plotseling haar
droogen hoest hoort, maakt hij zich boos en dwingt hij haar een sjaal
om te doen en een wandeling met hem te maken in de Champs-Elysées. Zij
keert echter hoe langer hoe vermoeider terug; de drukte der zaken
maakt zich opnieuw van den heer Rousseau meester, de ziekte wordt
opnieuw vergeten, tot een nieuwe crisis zich voordoet. Zóó gaat het
in den handel, men sterft er in, zonder den tijd te vinden de noodige
zorg aan de gezondheid te besteden.

Op een goeden dag neemt de heer Rousseau den geneesheer apart en vraagt
rondweg of zijn vrouw in gevaar verkeert. De geneesheer begint met te
zeggen dat men het vertrouwen op de natuur niet moet verliezen, dat hij
wel erger zieken gezien heeft, die 't er nog weer ophaalden. Daarna,
zijn dringende vragen niet langer ontwijkend kunnende beantwoorden,
verklaart hij den heer Rousseau dat zijn vrouw de tering heeft,
zelfs in zeer gevorderden graad. De winkelier is bij deze bekentenis
doodelijk bleek geworden. Hij houdt veel van Adèle; zij hebben zoo
lang samen gewerkt en geslaafd om eens in vrede hun brood te eten. Hij
had niet alleen een vrouw in haar, doch een compagnon evenzeer, wier
activiteit en verstand hij waardeerde. Als hij haar verliest zal dat
een geweldige slag zijn èn voor zijn liefde èn voor zijn handel.

Hij moet het hoofd echter boven water houden; zijn winkel sluiten
en zich aan zijn droefheid overgeven gaat niet. Het beste is niets
te laten merken en Adèle niet te beangstigen met roodgeweende
oogen. Hij gaat zijn gewonen gang weer. Na verloop van een maand,
aan al die treurigheden denkende, eindigt hij met te gelooven dat de
geneesheeren zich dikwijls vergissen. Zijn vrouw ziet er niets ziek
uit. Ten slotte komt hij er toe haar langzaam te zien wegsterven,
zonder zelf veel te lijden, opgaande in zijn zaken, het noodlottig
oogenblik verwachtende, het in zijn verbeelding terugdringende tot
een ver afgelegen tijdstip. Adèle herhaalt dikwijls:

"O, als wij eens buiten zijn, zal je eens zien hoe ik weer
opknap...... Nog een jaar of acht maar, en die zijn gauw genoeg om".

En de heer Rousseau denkt er niet aan, dat zij reeds nù naar
buiten zouden kunnen gaan, als zij zich met iets minder tevreden
wilden stellen. Adèle zou eveneens niet willen. Heeft men een bedrag
vastgesteld, dan dient men te wachten tot men het heeft bereikt. Reeds
tweemaal echter is mevrouw Rousseau bedlegerig geweest. Zij is echter
weer opgestaan en heeft haar werkzaamheden hervat. De buren zeggen:
"Dat vrouwtje zal 't ook niet lang meer maken". En zij bedrogen
zich niet. Juist in de dagen dat de balans moest worden opgemaakt,
moest zij voor de derde maal te bed blijven. De geneesheer komt 's
morgens, praat wat met haar en schrijft verstrooid een receptje. De
heer Rousseau is gewaarschuwd dat het noodlottig oogenblik nadert. Het
opmaken der balans houdt hem echter beneden in den winkel en 't is
al mooi als hij nu en dan vijf minuten weg kan.

Indien haar man wat al te lang bij haar in de kamer blijft, zendt
zij hem weg. Het kan haar toch niet genezen of hij daar al zit en
het doet de zaken maar in de war loopen. Zij is overtuigd dat de
bedienden staan te kijken naar de voorbijgangers en herhaalt maar:

"Ga weer naar beneden, beste, ik verzeker je dat ik niets noodig
heb. En vergeet niet de noodige registers in te slaan, want de scholen
gaan weer beginnen en wij zouden er anders te kort komen".

Geruimen tijd geeft zij zich geen rekenschap van haar waren
toestand. Zij hoopt steeds den volgenden dag weder op te zullen staan
en weer hare plaats achter de toonbank in te nemen. Zij maakt zelfs
plannen, indien zij binnenkort uit mag gaan, zullen zij een Zondag te
Saint-Cloud doorbrengen. Nog nooit heeft zij zulk een groot verlangen
gekoesterd de boomen te zien. Maar eensklaps, wordt zij op zekeren
morgen ernstig gestemd. Dien nacht, terwijl zij daar geheel alleen
neêrlag, met wijd geopende oogen, heeft zij ingezien dat zij sterven
ging. Tot den avond toe zegt zij niets, ligt zij na te denken, met
den blik op de zoldering gevestigd. En dien avond, houdt zij haar
man bij zich terug, en spreekt zij hem heel rustig toe, alsof zij
hem een rekening liet nazien.

"Luister," zeide zij: "je moet morgen een notaris gaan halen. Er
woont er een hier vlak bij, in de rue Saint-Lazare".

"Waartoe dient een notaris?" roept de heer Rousseau uit: "zoo ver
zijn wij toch nog niet gekomen!"

Maar zij herneemt op haar kalmen, verstandigen toon:

"Dat kan wel zijn! Maar het zal mij gerust stellen, te weten dat onze
zaken geregeld zijn. Toen wij geen van beiden iets bezaten, zijn wij
in gemeenschap van goederen getrouwd. En nu dat wij een stuivertje
hebben verdiend, wil ik niet dat mijn familie je zou kunnen komen
uitkleeden. Zoo lief is mijn zuster Agatha ook niet, dat ik haar iets
zou nalaten. Liever nog nam ik alles met mij in het graf".

En zij houdt vol, haar man moet volstrekt den volgenden dag den notaris
gaan halen. Als deze komt raadpleegt zij hem breedvoerig, wenschende
alle maatregelen goed genomen te zien en dat men het testament niet
zou kunnen betwisten. Zoodra dit gemaakt is en de notaris weder is
vertrokken, strekt zij zich uit en mompelt:

"Nu kan ik tevreden sterven. Ik had wel verdiend naar buiten te gaan
wonen en ik kan niet zeggen dat ik het buitenleven niet betreur; maar
je moet er heengaan, jij.... Beloof mij je te zullen vestigen op het
plekje dat wij uitgekozen hadden, je weet wel, het dorp bij Melun,
waar je moeder geboren werd. Dat zal mij genoegen doen."

De heer Rousseau stort heete tranen. Zij vertroost hem en geeft hem
allerlei goeden raad. Indien hij het niet alleen kan uithouden, zal
hij wel doen met te hertrouwen, maar hij zal eene vrouw van zekeren
leeftijd moeten kiezen, omdat de jonge meisjes, die een weduwnaar
huwen, hem nemen om zijn geld. En zij noemt hem een hunner kennissen
op, die zij gaarne zou zien, dat hij tot vrouw had.

Denzelfden nacht daarop heeft zij een vreeselijken doodstrijd. Zij
voelt zich verstikken en vraagt om lucht. Françoise, de meid, is op een
stoel in slaap gezonken. De heer Rousseau, die aan het hoofdeind staat,
kan slechts de hand der stervende in de zijne nemen en haar drukken,
om haar te zeggen dat hij bij haar is en haar niet verlaat. Tegen den
morgen, gevoelt zij plotseling eene groote rust; zij is zeer bleek,
haar oogen zijn gesloten en zij haalt langzaam adem. Haar echtgenoot
meent dat hij wel met Françoise naar beneden kan gaan, om den winkel
te ontsluiten. Als hij weder boven komt, vindt hij zijne vrouw nog
altijd heel wit, in dezelfde houding uitgestrekt liggen; maar hare
oogen staan nu open. Zij is dood.

Sedert langen tijd is de heer Rousseau er op voorbereid geweest haar
te zullen verliezen. Hij weende dan ook niet, maar voelt zich alleen
als verbrijzeld van afmatting. Hij gaat weer naar beneden, ziet toe
hoe Françoise opnieuw de luiken sluit, en schrijft eigenhandig op
een blad papier: "_Wegens sterfgeval gesloten._" daarna plakt hij
met behulp van vier ouweltjes dit vel op het middelste luik. Boven,
is men den heelen morgen bezig met het schoonmaken en schikken
der kamer. Françoise neemt den vloer met een dwijl op, ruimt de
medicijnfleschjes op en plaatst bij de doode een brandende kaars en
een kopje met wijwater, want men verwacht Adèle's zuster, die Agatha,
die zulk een vergiftige tong bezit, en de dienstbode wil niet dat men
haar zou kunnen beschuldigen het huishouden te verwaarloozen. De heer
Rousseau heeft een klerk uitgezonden om de noodige formaliteiten te
vervullen. Hij zelve begeeft zich naar de kerk en dingt langen tijd
op het tarief der begrafenisplechtigheid af. Niet dat hij er over
treurt dat niet anders kan of men zal hem bestelen. Hij hield veel
van zijne vrouw, en indien zij op hem kan nederzien, is hij overtuigd
haar genoegen te doen met de priesters en de begrafenis-dienaren
te beknibbelen. Toch wil hij, met het oog op de buurt, dat de
teraardbestelling fatsoenlijk zal zijn. Hij eindigt met het eens te
worden: hij zal tachtig gulden geven aan de kerk en honderd vijftig
aan de begrafenis. Hij berekent dat hij er, met onvoorziene onkosten
meê, met minder dan tweehonderd vijftig gulden af zal komen.

Als de heer Rousseau thuiskomt, ziet hij zijne schoonzuster Agatha bij
de doode zitten. Agatha is eene lange, uitgedroogde vrouw, met roode
oogen, en dunne blauwachtige lippen. Sedert drie jaar was het gezin
kwade vrienden met haar geweest en zag men elkander niet meer. Zij
staat vol deftigheid op, en omhelst haar zwager. Tegenover den dood,
houden alle twisten op. Mijnheer Rousseau, die des ochtends niet
heeft kunnen weenen, barst nu in snikken los, want hij ziet hoe
bleek en strak zijne arme vrouw is, hoe weggetrokken haar neus is
en hoezeer haar gelaat is gekrompen; het is ternauwernood dat hij
haar herkent. Agatha stort echter geen traan. Zij heeft den besten
armstoel gekozen en laat langzaam den blik door de kamer glijden,
als maakte zij nauwkeurig een inventaris op van de meubels die er
in prijken. Tot hiertoe heeft zij nog niet over geldzaken gesproken,
maar men kan wel zien dat zij van verlangen daarnaar brandt en zich
af moet vragen of er ook een testament zou bestaan.

Op den morgen van de begrafenis, juist als men de doode zal kisten,
bemerkt men dat de begrafenisdienaren zich vergist hebben en een
te korte kist hebben gezonden. De bidders moeten een andere gaan
halen. Maar de lijkwagen staat voor de deur te wachten, en de buurt is
in rep en roer. Dit maakt eene nieuwe foltering voor den heer Rousseau
uit: Indien het zijne vrouw slechts weêr levend kon maken, dat zij
zoo lang in huis bleef! Ten laatste haalt men de arme mevrouw Rousseau
naar beneden, en blijft de doodkist maar tien minuten ten toongesteld
onder de met zwart omfloersde voordeur. Een honderdtal lieden staan op
straat te wachten, winkeliers der wijk, de huurders van het huis, de
vrienden van het gezin, eenige werklieden in zondagsche kleederen. De
stoet zet zich in beweging, mijnheer Rousseau, volgt de koets.

En op den doortocht van den stoet, maken de buurvrouwen haastig een
kruisteeken, terwijl zij voortgaan onder elkander te fluisteren. Het
is immers de vrouw uit den papierwinkel? Dat kleine, gele menschje,
dat slechts vel en been was. O? nu, dan zal zij het beter hebben onder
den grond! Wat men toch weinig van ons kan zeggen! zulke welgestelde
kooplieden, die arbeidden om er op hun ouden dag van te genieten! De
papierhandelaarster zal nu geen pleizier meer maken! En de buurvrouwen
vinden mijnheer Rousseau heel behoorlijk, omdat hij blootshoofds,
alleen en bleek, achter den lijkwagen aanloopt, terwijl zijne enkele
haren in den wind fladderen.

Binnen veertig minuten tijds, hebben de priesters in de kerk de
plechtigheid volbracht. Agatha, die op de voorste stoelen is gaan
zitten, schijnt de opgestoken kaarsen te tellen. Zij is zonder twijfel
van meening dat haar zwager er wat minder beweging van had kunnen
maken; want, alles wel beschouwd, zoo er geen testament bestaat,
en dat zij de helft van het fortuin heeft, zal zij haar aandeel in
dezen dag moeten betalen. De priesters spreken een laatste gebed uit,
de wijwaterkwast gaat van hand tot hand en men verwijdert zich. Bijna
iedereen gaat heen. Men heeft de drie volgkoetsen laten voorkomen,
waar eenige vrouwen in stijgen. Achter den lijkwagen blijft niemand
meer over dan de heer Rousseau, die nog altijd blootshoofds is, en een
dertigtal lieden, vrienden die niet durven verdwijnen. De lijkkoets
is eenvoudig versierd met eene draperie omzet met witte franjes. De
voorbijgangers nemen den hoed af en loopen haastig door.

Aangezien de heer Rousseau geen familiegraf bezit, heeft hij slechts
een graf voor vijf jaar genomen op het kerkhof van Montmartre, zich
voornemende later een blijvend graf aan te koopen en zijne vrouw te
laten opgraven, opdat zij op eigen grond zou liggen.

De lijkwagen blijft aan het einde eener laan stilstaan, en men
draagt nu de kist over laaggelegen graven, naar een kuil voort,
die in de weeke aarde gedolven is. De aanwezigen staan zwijgend te
trappelen. Daarop verwijdert de priester zich, na binnensmonds een
twintigtal woorden gepreveld te hebben. Aan alle kanten strekken
zich kleine, met hekken omzette tuintjes uit, graven versierd met
muurbloemen en groene boomen; te midden van al dat groen, schijnen de
witte steenen fonkelnieuw en heel vroolijk. De heer Rousseau wordt
getroffen door den aanblik van een gedenkteeken, een smalle kolom,
bekroond met de zinnebeeldige urn. Dien morgen is een steenhouwer hem
komen plagen met teekeningen. En hij zegt tot zichzelven dat, wanneer
hij een eigen graf zal aankoopen, hij op de laatste rustplaats zijner
vrouw zulk een zuil zal laten zetten met dezelfde mooie vaas.

Maar Agathe trekt hem mede, en als zij in den winkel zijn teruggekeerd,
gaat zij er eindelijk toe over de geldzaken aan te roeren. Zoodra
zij verneemt dat er een testament bestaat, richt zij zich loodrecht
overeind, en vertrekt, de deur achter zich dichtslaande. Nooit
zal zij weder een voet in dien rommel zetten. Mijnheer Rousseau
gevoelt nog altijd, bij oogenblikken, eene groote droefheid die hem
verstikt; maar wat hem bovenal versuft, zijn hoofd op hol brengt en
zijne ledematen doet beven, het is de gedachte dat de winkel, op een
werkdag, gesloten blijft.




IV.


Januari is een harde maand geweest. Geen werk, geen brood en geen
brandstof in huis. Het gezin Morisseau heeft aan alles gebrek
geleden. De vrouw wascht voor de lieden, de man is metselaar. Zij
wonen te Batignollis, in de rue Cardinet, in een donker huis, dat de
buurt verpest. Hun kamer, op de vijfde verdieping, is zoo onttakeld,
dat de regen door de spleten der zoldering heendringt. Zij zouden
nog niet eens klagen als hun kleine Charlot, een tienjarige knaap,
geen versterkend voedsel noodig had om ooit op te groeien.

Het kind is heel teêr, een duizeling maakt hem ziek. Toen hij naar
school ging, beloofde hij zich slechts in te spannen om in eens
alles te willen leeren, en hij keerde ongesteld terug. Daarbij heel
schrander, een alleraardigst jongske, dat als een volwassene weet
meê te praten.

Op den dag dat zij hem geen brood kunnen geven, schreiën de ouders als
ongelukkigen, en dat des te meer, daar de kinderen op alle verdiepingen
der woning als vliegen stierven, zoo ongezond als het daar is.

Men hakt de sneeuw weg op straat. Zelfs is vader er in geslaagd
zich daarvoor aan te laten nemen; hij maakt de goten weêr open met
zijne houweelslagen, en des avonds brengt hij een gulden thuis. In
afwachting van het oogenblik, dat men weêr beginnen zal te houwen,
is het toch altijd iets om niet van honger te sterven.

Maar op zekeren dag, vindt de man bij zijne thuiskomst Charlot
bedlegerig. De moeder weet niet wat hem scheelt. Zij had hem naar
Courcellis gezonden, naar zijn tante, die kleerkoopster is, om te zien
of hij geen warmer buisje zou vinden dan zijn linnen kiel, waar hij in
rilt van koude. Zijne tante had slechts oude mannenjassen, te groot
voor hem, en de kleine is bibberend teruggekeerd, met verglaasden
blik, alsof hij te veel gedronken had. Nu ligt hij daar vuurrood
op zijn peluw en spreekt wartaal; hij gelooft dat hij met knikkers
speelt en zingt straatliedjes.

De moeder heeft het overblijfsel van een omslagdoek voor het venster
gehangen, om daarmede een gebroken ruit dicht te stoppen; daarboven
blijven nog slechts twee ruiten over, die het naargeestige grauw der
lucht laten doorschemeren. De armoede heeft hun latafel geledigd, al
het linnengoed is verpand. Op een avond heeft men een tafel en twee
stoelen verkocht. Charlot sliep sedert op den grond; maar nu hij ziek
is, heeft men hem het bed afgestaan, en hij ligt daar nog zeer slecht,
want men heeft de veêren van den matras handje voor handje naar een
schachelaarster gebracht, bij halve ponden te gelijk, voor vier of
vijf stuivers. Thans zullen de vader en de moeder in een hoek slapen,
op een stroozak, waarvan geen hond gediend zou willen zijn.

Zij zitten daar beiden naar Charlot te staren, die op zijne legerstede
voortwoelt. Wat heeft de jongen toch, dat hij zoo'n beweging
maakt. Misschien heeft het een of andere dier hem gebeten of gaf
men hem iets slechts te drinken. Eene buurvrouw, juffrouw Bonnet,
is binnen getreden; en na den kleine bekeken te hebben en betast,
verzekert zij dat het koude koorts is. Zij heeft er verstand van,
zij heeft haar man aan eene dergelijke ziekte verloren.

De moeder schreit en klemt Charlot in hare armen. De vader holt als
een waanzinnige weg en gaat een dokter halen. Hij brengt er een mede,
een langen man met ijskoud gelaat, die zonder een woord te zeggen, het
oor tegen den rug van den knaap ligt en hem op de borst tikt. Daarna
moet juffrouw Bonnet in haar eigen kamer een potlood en papier gaan
halen, opdat hij zijn recept zou kunnen schrijven. Op het oogenblik
dat hij zich, nog altijd sprakeloos verwijdert, ondervraagt de moeder
hem op gesmoorden toon.

"Wat scheelt hem, mijnheer?"

"Een pleuris", antwoordt hij kortaf, zonder nadere toelichting.

Hij vraagt daarna op zijne beurt:

"Zijt gij ingeschreven bij het bestuur van Liefdadigheid?"

"Neen, mijnheer ...... Het ging ons goed, verleden zomer. Het is de
winter, die het ons heeft gedaan".

"Des te erger voor u!"

En hij belooft dat hij terug zal komen. Juffrouw Bonnet leent hem
tien stuivers om naar den apotheker te gaan. Voor Morisseau's gulden
heeft men twee pond ossenvleesch, steenkolen en waskaarsen gekocht. De
eerste nacht gaat goed voorbij. Men houdt het vuur aan. De zieke,
die door de hitte schijnt ingeslapen te zijn, spreekt niet meer. Zijn
handjes gloeien. Hem zoo tot verdooving gebracht ziende door de
koorts, stellen zijne ouders zich gerust; maar den volgenden morgen
staan zij als versuft, grijpt hun eene nieuwe ontzetting aan, als de
geneesheer hoofdschuddend voor het bed zit, met de uitdrukking van
iemand wien geen hoop meer overblijft. Vijf dagen achtereen komt er
geen verandering in den toestand. Charlot slaapt, als vernietigd op
zijn peluw. In de kamer schijnt de armoede, die nog toegenomen is,
met dien wind binnen te dringen door de gaten in het dak en in het
venster. Den tweeden avond heeft men het laatste hemd der moeder
verkocht; den derden dag heeft men weer nieuwe plukjes veêren van
onder den zieke weg moeten halen, om den apotheker te betalen. Daarna
heeft men gebrek gehad aan alles, er is niets overgebleven.

Morisseau bikt nog altijd de sneeuw; maar zijn gulden is niet
toereikend meer. Aangezien de felle koude Charlot kan dooden, verlangt
hij naar dooi, hoe bang hij er anders ook voor is. Als hij zich naar
het werk begeeft, is hij blij de straten wit te zien, maar dan denkt
hij weêr aan het kind, dat daarboven ligt te zieltogen, en wenscht
hij vurig naar een zonnestraal, naar wat lentegloed, die de sneeuw
weg zal doen smelten. Als zij maar ingeschreven waren bij het Bestuur
van Liefdadigheid, dan hadden zij dokter en apotheker voor niets. De
moeder is naar het gemeentehuis geweest, maar men heeft haar ten
antwoord gegeven dat de aanvragen te talrijk zijn en dat zij moest
wachten. Toch heeft zij eenige kaartjes voor brood gekregen en gaf
een barmhartige dame haar een rijksdaalder. Daarna is het gebrek weer
van voren af aan begonnen.

Den vijfden dag, brengt Morisseau zijn laatsten gulden thuis. De
dooi is ingevallen en men heeft hem afgedankt. Daarmede is alles
afgeloopen: de kachel blijft zonder vuur staan, men heeft geen brood,
de recepten worden niet meer naar den apotheker gebracht. In het
van vocht druipend vertrek, blijven de vader en moeder tegenover het
reutelende kind voortrillen.

Juffrouw Bonnet komt hen niet meer opzoeken, omdat zij weekhartig is
en het haar te zeer aangrijpt. De lieden uit het huis loopen haastig
hun deur voorbij. Nu en dan werpt de moeder, die in tranen uitbarst,
zich op het bed, en omhelst den knaap, als om hem verlichting te
schenken en hem te genezen. De vader, die als wezenloos is, brengt
uren achtereen aan het raam door, den ouden omslagdoek opheffende,
en starende naar het wegsmelten der sneeuw, het afsijpelen van het
water, dat in groote droppelen van het dak afvalt en de straat zwart
maakt. Misschien doet dat Charlot wel goed.

Op zekeren morgen verklaart de dokter dat hij niet wederkeeren zal. Het
kind is opgegeven.

"Het is het vochtig weder, dat hem den genadeslag heeft toegebracht,"
zegt hij.

Morisseau balt de vuisten tegen den hemel. De armen sterven dus
van alle weêr! Het vroor en dat deugde niet; nu dooit het en is
dat nog erger. Indien de vrouw er in toestemde, zouden zij een pan
met doovekoolen aansteken, en met hun drieën sterven. Dan zou alles
spoedig voorbij zijn.

Maar de moeder is naar het gemeentehuis teruggekeerd; men heeft haar
beloofd dat men onderstand zou sturen en zij wachten daarop. Het is
een vreeselijke dag; van de zoldering daalt een ijzige koude neder;
in een hoek van het vertrek loopt de regen af; men moet er een emmer
neerzetten, om de droppels op te vangen. Sedert den afgeloopen avond
hebben zij niets gegeten; het kind heeft alleen een kopje kamillen
gedronken, door de portierster naar boven gebracht. De vader zit voor
de tafel, met het hoofd in de handen verborgen, hij is versuft, zijn
ooren suizen. Bij elk gedruisch van voetstappen, snelt de moeder toe op
de deur, geloovende dat men haar de toegezegde hulp brengt. Het slaat
zes uur, en nog is er niets gekomen. Er heerscht een grauwe schemering,
die langzaam en onheilspellend als een doodstrijd nederdaalt.

Plotseling, terwijl de duisternis toeneemt, stamelt Charlot afgebroken
woorden:

"Moeke ... moeke...."

De moeder treedt op hem toe en een zware ademtocht waait haar
tegen. Zij hoort thans niets meer; zij ziet onbestemd het kind liggen,
met achterover geworpen hoofd en uitgestrekten hals. Half waanzinnig
roept zij smeekend uit:

"Licht! Dadelijk licht! Mijn Charlot.... zeg dan toch iets!"

Er is geen stukje kaars meer over. In haar haast strijkt zij lucifers
af, die tusschen hare vingers breken. Daarna betast zij, met hare
sidderende handen het gelaat van het kind.

"O! mijn God! hij is dood!.... Morisseau, luister dan toch, hij
is dood!"

Verblind door de duisternis, heft de vader het hoofd op.

"Welnu, hoe zou het ook anders kunnen? Hij is dood...... Het is
beter aldus!"

Bij het vernemen van die snikken der moeder, is juffrouw Bonnet er
toe overgegaan met hare lamp te verschijnen. En terwijl de beide
vrouwen bezig zijn met Charlot op te knappen, klopt men aan de deur
het is de beloofde bijstand, vijf gulden, kaartjes voor brood en
vleesch. Morisseau lacht met wezenlooze uitdrukking en zegt dat het
Bestuur van Liefdadigheid altijd te laat komt voor den trein.

Welk een treurig kinderlijkje, zoo mager en even licht als een
veertje! Indien men een van koude omgekomen huismusch op straat
opgeraapt, en op het bed neergelegd had, zou het diertje niet minder
plaats hebben beslagen.

Juffrouw Bonnet, die weêr heel behulpzaam is geworden, brengt hem
aan het verstand dat het Charlot niet tot het leven terugroepen kan,
of men al honger lijdt aan zijn zijde. Zij biedt zelfs aan brood
en vleesch te gaan halen, en voegt er bij dat zij meteen ook voor
kaarsen zorgen zal. Zij laten haar begaan. Zoodra zij wederkeert,
dekt zij de tafel, en zet worst op, die nog warm is. De ouders zijn
uitgehongerd en beginnen gulzig te eten naast den doode, wiens bleek
gezichtje men in het schemerlicht ontdekt. De kachel snort, het is
alles heel gezellig. Bij oogenblikken worden de oogen der moeder
vochtig, vallen er groote tranen op haar brood. Wat zou Charlot het
nu warm hebben gehad! Wat zou hij graag wat worst hebben gegeten!

Juffrouw Bonnet wil met alle geweld waken. Tegen één uur, nadat
Morisseau ten slotte, met het hoofd op het voeteneind van het bed,
in slaap is gevallen, zetten de beide vrouwen koffie. Men heeft een
andere buurvrouw, een achttienjarig naaistertje, uitgenoodigd er
van te komen drinken, en om toch ook een duit in het zakje te doen,
heeft zij een weinig brandewijn meegebracht. De drie vrouwen ledigen nu
langzaam haar kopje en spreken fluisterend met elkander over allerlei
verhalen van buitengewone sterfgevallen; van lieverlede worden hare
stemmen luider, dwalen hare gesprekken af; zij praten over hetgeen er
voorvalt in huis, in de buurt, over een misdaad, die in de rue Nollet
gepleegd werd. En nu en dan, staat de moeder op en gaat naar Charlot
kijken, als om zich te overtuigen dat hij zich niet verroerd heeft.

Aangezien men dien avond geen aangifte van den dood heeft gedaan,
moeten zij den kleine den ganschen volgenden dag bij zich behouden. Zij
bezitten slechts één vertrek en leven, eten en slapen dus bij
Charlot. Bij oogenblikken vergeten zij hem; maar, als zij hem daarna
weêr zien, is het hun alsof zij hem andermaal verloren.

Eindelijk, den tweeden morgen brengt men den lijkkist, die niet
grooter dan een speelgoeddoos is; vier slecht op elkaar passende
planken, kosteloos verstrekt door het gemeentebestuur, dank zij een
certificaat van onvermogen. En, nu vooruit! Men begeeft zich op een
draf naar de kerk. Achter Charlot loopt de vader met twee kameraden,
die hij onderweg heeft ontmoet, daarna volgen de moeder, juffrouw
Bonnet en de andere buurvrouw, het naaistertje.

Al deze brave lieden waden tot over de enkels door het slijk. Het
regent niet maar de mist is zoo vochtig dat de kleederen er van
doorweekt geraken. In de kerk wordt de plechtigheid zoo spoedig
mogelijk vervuld. En andermaal hervat men den tocht over de glibberige
steenen.

Het kerkhof ligt aan het eind der wereld, buiten de vestingwerken. Men
loopt de avenue de Saint-Ouen af, men laat den tol achter zich
liggen en ten laatste komt men aan. Het is een uitgestrekte ruimte,
een onbewerkt terrein, omsingeld met witte muren. Het gras schiet
er overal op, de omgewoelde aarde maakt er heuveltjes op, terwijl
men aan het eind daarvan een rij kwijnende boomen ziet verrijzen,
die de lucht met hunne zwarte takken verduisteren.

Langzaam treedt de stoet over het weeke zand heen. Het regent thans;
en men moet onder een stortbui wachten op een ouden priester,
die er eindelijk toe besluit uit een kleine kapel te voorschijn te
komen. Charlot moet ter ruste worden gelegd in de algemeene kuil. De
doodenakker ligt bezaaid met kruisen, die de wind omverwerpt en
kransen, door den regen verrot; het is een veld van ellende en rouw,
onttakeld, omwoeld, en vervuld van de pestwalmen van lijken, aldaar
opgestapeld door den honger en de koude der achterbuurten.

Alles is afgeloopen. Men neemt de spade op, Charlot ligt onder in
het gat, en de ouders vertrekken weêr, zonder neêr te hebben kunnen
knielen, op het vloeibare slijk, waarin zij wegzinken. Eenmaal
buiten gekomen zijnde, en ziende dat het nog altijd regent, noodigt
Morisseau die nog een daalder van de vijf gulden van het Bestuur van
Liefdadigheid overheeft, zijn kameraden en de buurvrouwen uit iets
te gaan gebruiken in een herberg. Men neemt plaats aan tafel, men
drinkt twee liters wijn en eet wat brood met een stuk Breikaas. Daarna
onthalen de makkers, op hunne beurt, op twee liters. Als het gezelschap
weêr naar Parijs terugkeert, is men heel vroolijk.




V.


Jean Louis Lacour is zeventig jaar oud. Hij werd geboren te la
Corteille, een gehucht van honderd vijftig zielen, dat in een door
wolven bevolkte streek gelegen is. In zijn leven, is hij ééne enkele
maal naar Angers geweest, op vijftien mijlen afstands van daar; maar
hij was toen nog zoo jong, dat hij het zich niet meer herinnert. Hij
heeft drie kinderen gehad, twee zoons, Anton en Jozef, en eene dochter,
Catharina. De laatste trouwde; daarna is haar man gestorven, en keerde
zij tot haar vader terug met Jacquinet, een twaalfjarigen knaap. Het
gezin leeft van vijf of zes bunders grond, juist genoeg om een stuk
te eten en niet zonder kleêren rond te loopen. Wanneer zij eens een
glas wijn drinken, dan hebben zij daarvoor gezwoegd.

La Courteille ligt in de diepte van een dal, van alle zijden omgeven
door bosschen, die het dorpje omsluiten en verbergen. Eene kerk is
er niet, daartoe is de gemeente te arm. De pastoor van Cormiers komt
er de Mis lezen, en aangezien hij daarvoor meer dan twee mijlen af
te leggen heeft, komt hij slechts eenmaal in de veertien dagen. De
huizen, een twintigtal bouwvallige spelonken, liggen langs den
straatweg verspreid. Voor de deuren daarvan morrelen de kippen in
den mesthoop. Als er een vreemdeling voorbij komt, rekken de vrouwen
den hals uit, terwijl de kinderen, die bezig zijn zich in de zon te
koesteren te midden van een zwerm verschrikte ganzen wegstuiven.

Jean Louis is nooit ziek geweest. Hij is even lang en knokelig
als een eik. De zon heeft hem uitgedroogd, zijn huid geblakerd en
doorbarsten, en hij heeft de kleur, het ruwe en de rust der boomen
overgenomen. Onder het veranderen is hij stilzwijgend geworden. Hij
spreekt niet meer, dat nutteloos achtende. Hij loopt voort met groote,
gelijkmatige passen en heeft daarbij de kalme kracht der trekossen.

Het jaar te voren, was hij nog sterker dan zijn zoons, behield hij
den zwaren arbeid voor zich, altijd zwijgend aan het werk op zijn
veld, dat hem scheen te kennen en voor hem te beven. Maar, op zekeren
dag, nu twee maanden geleden, hebben zijne ledematen hem plotseling
begeven, en hij is twee uren in een wagenspoor blijven liggen, als
een neêrgevelde stam. Den volgenden morgen wilde hij weêr aan het werk
gaan; doch zijne armen weigerden hem den dienst, de aarde gehoorzaamde
hem niet langer. Zijn zoons schudden het hoofd, zijne dochter poogt hem
binnenshuis te houden. Hij blijft echter stijfhoofdig, en men geeft
Jacquinet met hem mede, opdat het kind om hulp zou kunnen roepen,
als grootvader weer eens vallen mocht.

"Wat doe-je daar, luiaard?" vraagt Jean Louis aan den knaap, die hem
geen oogenblik verlaat: "Op jou leeftijd verdiende ik mijn brood."

"Ik pas op u, grootvader," antwoordt het kind.

Dat woord brengt den grijsaard een schok toe. Hij vraagt niet
verder. Dien avond, gaat hij liggen en hij staat niet weder op. Als
de zoons en dochter zich den volgenden morgen naar het veld begeven,
gaan zij eerst omzien naar hun vader, dien zij niet hebben hooren
bewegen. Zij vinden hem op zijn bed uitgestrekt, met wijdgeopende
oogen en een uitdrukking alsof hij over iets nadenkt. Zijn huid is
zoo hard en zoo verbrand, dat men niet eens kan zien of de ziekte
hem verbleekt heeft.

"Nu, vader, gaat het niet goed?"

Hij bromt iets, en schudt ontkennend het hoofd.

"Dus kunt gij niet mede? Moeten wij gaan zonder u?"

Ja, hij geeft hun een wenk dat zij zonder hem moeten gaan. Men is aan
den oogst begonnen en heeft alle handen noodig. Als men een morgen
verloren liet gaan, zou er wel eens een onweder kunnen opzetten dat
alles op het veld vernielde. Zelfs Jacquinet volgt zijne moeder en
zijn ooms. Vader Louis blijft alleen achter. Als de kinderen dien
avond wederkeeren, ligt hij nog op dezelfde plaats, nog altijd op den
rug uitgestrekt, met wijdgeopende oogen en die peinzende uitdrukking.

"Dus gaat het niet beter, vader?"

Neen, het gaat niet beter. Hij bromt en schudt het hoofd. Wat zou men
wel voor hem kunnen doen? Catharina komt op den inval wat kruiden met
wijn voor hem te koken; maar dat blijkt te straf voor hem te zijn
en doodt hem bijna. Jozef zegt dat men den volgenden dag zal zien,
en iedereen gaat ter ruste.

Den volgenden morgen, voordat zij weer naar het veld gaan, blijven
de zoons en dochter een oogenblik staan kijken bij het bed. Het lijdt
geen twijfel meer of de oude is ziek. Nooit nog is hij zoo op zijn rug
blijven liggen. Misschien zou men toch, alles wel beschouwd, maar beter
doen met den dokter te laten komen. Het ergste is dat men daartoe naar
Rougemont moet gaan; zes mijlen heen en zes mijlen terug, dat maakt er
twaalf. Men zal er een heelen dag bij verliezen. De oude, die zijne
kinderen aanhoort, wordt gejaagd en schijnt zich boos te maken. Hij
heeft geen dokter noodig, dat dient tot niets en 't kost geld.

"Dus wilt gij het niet?" vraagt Anton: "Dan gaan wij aan den arbeid".

Natuurlijk, dat zij aan het werk gaan. Het zou hem toch niet helpen,
of zij daar al bij hem bleven. De grond heeft vrijwat meer behoefte
aan zorgen dan hij. En er verloopen drie dagen, en de kinderen gaan nog
elken morgen naar het veld. Jean Louis verroert zich niet, hij blijft
geheel alleen en drinkt uit een kruik als hij dorst heeft. Hij is als
een dier oude paarden, die van vermoeienis in een hoek neervallen,
en die men rustig sterven laat. Hij heeft zestig jaar lang gearbeid
en kan thans wel heengaan, nu hij tot niets anders meer dient dan om
plaats te beslaan en den menschen tot last te wezen.

De kinderen zelf zijn niet bijzonder verdrietig. De aarde heeft hen
met dergelijke zaken verzoend; zij leven dicht bij haar, om boos
op haar te zijn dat zij den oude wegneemt. Een blik des ochtends,
een blik des avonds, meer kunnen zij ook niet doen. Als de vader er
toch weer eens boven op kwam, zou dat bewijzen dat hij al heel stevig
gebouwd is. Zoo hij er aan sterft, dan komt het omdat hij den dood
in het lijf draagt, niets hem daaruit verjaagt, noch alle mogelijke
teekens des kruises, noch de medicijnen.

Was het nog een koe, dan kon men het dier oppassen.

Des avonds ondervraagt Jean Louis, met een blik, zijne kinderen naar
den oogst. Als hij hoort hoe zij de schoven tellen en roemen over
het mooie weder dat hunne taak begunstigt schittert er vreugde in
zijn oogen. Nog eenmaal, spreekt men er van den geneesheer te gaan
halen; maar de grijsaard maakt zich driftig, en men vreest hem nog
eerder te dooden, indien men tegen zijn zin in handelt. Hij laat
alleen vragen om den veldwachter, een zijner oude kameraden. Vader
Nicolaas is ouder dan hij, want hij is met Maria Lichtmis vijf en
zeventig jaren geworden. Hij komt en gaat, met ernstig gelaat, bij
Jean Louis zitten. Jean Louis, die niet meer spreken kan staart hem
aan met de kleine verbleekte oogen. Vader Nicolaas, die niets tot
hem te zeggen heeft, ziet ook hem aan. En de beide grijsaards blijven
een uur lang tegenover elkander, zonder een woord te uiten, tevreden
elkaar weder te zien, zich waarschijnlijk allerlei herinnerende,
dat heel ver af ligt, in de dagen van weleer. Dienzelfden avond,
als de kinderen huiswaarts keeren, vinden zij Jean Louis dood, op
den rug uitgestrekt, reeds verstijfd en de oogen omhoog geslagen.



Ja, de oude is gestorven, zonder een lid te verroeren. Hij heeft zijn
laatste ademtocht recht voor zich uitgeblazen, als een zucht te meer
over het uitgestrekte land. Evenals de dieren, die zich verbergen en
zich onderwerpen, heeft hij zelfs geen der buren last veroorzaakt,
maar heel alleen alles afgehandeld.

"Vader is dood", zegt Jozef, als hij de anderen roept.

En allen op hun beurt, Anton, Catharina en Jacquinet, herhalen:

"Vader is dood".

Het verwondert hun niet. Jacquinet rekt nieuwsgierig zijn hals uit,
de vrouw haalt haar zakdoek te voorschijn, de beide mannen loopen
zonder iets te zeggen op en neer, hun verbrand gelaat is ernstig en
bleek. Alles wel beschouwd heeft hij het toch lang uitgehouden, hij
was wat stevig die oude vader! Deze gedachte vertroost de kinderen,
zij zijn trotsch op de lichaamskracht der hunnen.

Dien nacht, blijft men tot elf uur bij den vader waken, daarna geven
allen aan den slaap toe; en Jean Louis rust daar weer alleen, met
zijn ondoordringbaar gelaat, dat nog altijd schijnt na te denken.

Bij het aanbreken van den dageraad, begeeft Jozef zich op weg
naar Cormiers, om den pastoor te verwittigen. Aangezien er echter
nog korenschoven zijn binnen te halen, begeven Anton en Catharina
zich niettemin dien morgen naar het veld, het lijk aan Jacquniet's
hoede overlatende. De kleine verveelt zich bij den oude, die zich
geen enkele maal beweegt, en nu en dan gaat hij den weg op, gooit
hij de huismuschjes met steenen of kijkt hij naar een marskramer,
die gekleurde zakdoeken voor twee buurvrouwen uitspreidt. Als hij
dan weder aan zijn grootvader denkt, loopt hij haastig naar binnen,
kijkt eens of hij zich niet verroerd heeft, en ontvlucht dan weer om
te gaan zien naar twee vechtende honden.

Aangezien de deur is open blijven staan, komen de kippen binnen,
en loopen rustig rond, voortdurend met den bek in den versleten
vloer pikkende. Een roode haan heft zich zoo hoog mogelijk op zijn
pooten omhoog, rekt den hals uit en spalkt de flonkerende oogen
open, verontrust door dat lijk, waarvan hij niets begrijpt; het is
een voorzichtige, schrandere haan, die zonder twijfel weet dat de
grijsaard niet gewoon is ooit na zonsopgang te bed te blijven, en
hij eindigt met zijn luiden heraut-kreet te doen schallen, aldus den
dood van den oude bezingende, terwijl de kippen weer een voor een,
al kukelende en voortpikkende, heengaan.

De pastoor van Cormiers kan eerst om vijf uur komen. Sedert den
vroegen morgenstond hoort men de wagenmaker bezig met houtzagen en
het inslaan van spijkers. De lieden, die het nieuws nog niet weten,
zeggen: "Wel, daar is Jean Louis gestorven!" Want de inwoners van la
Courteille kennen die geluiden maar al te goed.

Anton en Catharina zijn weder thuis gekomen, de oogst is binnen;
zij kunnen niet klagen dat zij ontevreden zijn, want in geen tien
jaren heeft het koren zoo mooi gestaan.

Het gansche gezin wacht den pastoor op; men houdt zich met allerlei
bezig om geduld te oefenen: Catharina zet de soep op het vuur, Jozef
gaat water putten, men zendt Jacquinet uit om te zien of men op het
kerkhof wel een gat heeft gegraven. Pas tegen zes uur komt de pastoor
eindelijk aan. Hij zit in een karretje, met een jongen bij zich,
die hem tot koorknaap dient. Voor de deur der Lacours stijgt hij
uit, haalt zijn stola en zijn rochet uit een courant te voorschijn,
en begint zich aan te kleeden, terwijl hij zegt:

"Laat ons voortmaken, ik moet om zeven uur weer thuis zijn".

Niemand denkt er echter aan zich te haasten. Men is genoodzaakt de
twee boeren te gaan halen, die den overledene op een ouden zwarthouten
draagbaar moeten wegbrengen. Als men zich tenslotte op weg zal begeven,
komt Jacquinet aanhollen en roept hen toe dat het gat nog niet klaar
is, maar dat men toch wel komen kan.

De priester loopt nu het eerst vooruit, een boek in de handen
houdende, waarin hij latijn leest. De kleine koorknaap, die achter
hem aantreedt, draagt een oud gedeukt wijwatervat van koper, waarin de
kwast hangt. Eerst als men halverwege het dorp is gekomen, treedt een
andere jongen uit de schuur te voorschijn, waar alle veertiendagen de
mis gelezen wordt, en plaatst hij zich aan het hoofd van den stoet met
een op een langen stok gestoken kruis. De bloedverwanten gaan achter
het lijk; van lieverlede voegen al de dorpsbewoners zich bij hen;
een heele reeks van in lompen gehulde bengels, sluit blootshoofds en
zonder schoenen, den optocht.

Het kerkhof is aan het andere uiteinde van la Courteille gelegen. De
beide boeren zetten dan ook tot driemaal toe de draagbaar neêr; zij
staan uit te blazen, terwijl de stoet stilhoudt, en daarna begeeft
men zich opnieuw opweg. Men hoort het geklots der klompen over den
harden grond. Als men aankomt is de kuil inderdaad niet gereed; de
doodgraver staat er nog in en met elke spade aarde die hij omhoog
werpt ziet men hem regelmatig bovenkomen en weer neerduiken.

De doodenakker is omringd van eene eenvoudige heg. Er zijn
struiken tegenaan gegroeid, waarvan de dorpsjongens gedurende de
Septemberavonden braambeziën komen eten. Het is een tuin in het open
veld. In de diepte ziet men reusachtige bessenboompjes; in een der
hoeken is een perzikboom even hoog opgeschoten als een eik; in het
midden werpt een korte laan van lindenboomen haar schaduwen af, het
is een lommerrijk plekje, waar de ouden van dagen in den zomer hun
pijp komen rooken. De zon is brandend, de sprinkhanen schrikken op,
gouden vliegen gonzen vol vreugde in de warme lucht. De stilte is
vervuld van leven, het sap dier vette aarde vermengt zich met het
roode bloed der klaproozen.

Men heeft de lijkkist bij het gat nedergezet. De knaap, die het kruis
draagt, plaatst het thans aan de voeten van den doode, terwijl de
priester, die aan het hoofdeind heeft post gevat, voortgaat met in
zijn boek te lezen. Maar de toeschouwers stellen vooral belang in
den arbeid van den doodgraver. Zij scharen zich om de kuil heen, en
kijken voortdurend naar de spade. Als zij zich ten slotte omwenden, is
de pastoor met de beide kinderen verdwenen; alleen de familie blijft
nog over en wacht met eene uitdrukking van geduld af tot alles klaar
zal zijn.

Eindelijk is de kuil gegraven.

"Wel! het is diep genoeg!" roept een der boeren, die het lijk heeft
helpen dragen.

En iedereen spant zich in om de lijkkist naar omlaag te laten. Vader
Lacour zal het goed hebben in dat gat. Hij kent de aarde, en de aarde
kent hem. Zij zullen het best met elkaar kunnen vinden. Al sedert bijna
zestig jaar, van den dag af waarop hij haar het eerst met zijne spade
aanraakte heeft zij hem toegeroepen dat zij op hem wachtte. Hunne
liefde moest hierop uitloopen, de aarde kon niet anders dan hem tot
zich nemen en hem bij zich behouden. En welk een heerlijke rust! Hij
zal niets anders vernemen dan de lichte pootjes der vogelen, die de
grashalmen doen nederbuigen. Niemand zal over zijn hoofd heenloopen,
hij zal jaren achtereen in zijne laatste woning blijven, zonder dat
een sterveling hem daar storen komt. Het is de dood vol zonneschijn,
de eindelooze slaap te midden van den vrede der natuur.

De kinderen zijn het graf genaderd. Catharina, Anton en Jozef rapen een
handjevol zand op en werpen het op den oude. Jacquinet, die onderwijl
klaprozen geplukt heeft, strooit er zijne bloemen op neer. Daarna keert
het gezin huiswaarts om soep te eten; de koebeesten komen terug van
de weiden, de zon gaat onder. Een warme nacht wiegt het dorp in slaap.






DE OESTERS VAN DEN HEER CHABRE
OF
HET MIDDEL VAN DEN DOKTER

door EMILE ZOLA


Mejuffrouw Catinot, de blonde Estella, een mooi, slank achttienjarig
meisje was gehuwd met den heer Chabre. Hun huwelijk was tot groot
verdriet van den heer Chabre kinderloos gebleven. Vier bange jaren
wachtte hij reeds, teleurgesteld, lijdende onder het vergeefsche van
zijn pogingen.

De heer Chabre was vroeger graanhandelaar, en bezat een groot
vermogen. Hoewel hij het kalme leven geleid had van een burger,
die vast van plan is millionair te worden, sleepte hij op zijn vijf
en veertigste jaar zijn beenen mede, als een grijsaard. Zijn bleek
gelaat, waarop geldzorgen hunne sporen hadden geteekend, was even
plat en onbeteekenend als een keisteen. En hij gevoelde zich wanhopig,
want iemand, die vijf en twintig duizend gulden rente verdiend heeft,
mag zich er zeker wel over verbazen dat het moeilijker gaat vader te
worden dan rijk te worden.

De schoone mevrouw Chabre was destijds twee en twintig jaar oud. Zij
zag er betooverend uit met haar perzikkleurig gelaat en hare lokken
die de tinten der zon droegen en in haar hals krulden. Haar groenachtig
blauwe oogen schenen een onbekend meer, in welks diepte men niet licht
doordringen kon. Zoo vaak haar man over hun kinderloozen echt klaagde,
richte zij haar lenige gestalte op, deed zij de omvang van haar heupen
en van haar hals uitkomen, en zeide de glimlach die om een hoek harer
lippen speelde, heel duidelijk: "Is het mijn schuld?" Mevrouw Chabre
werd trouwens, in den kring harer kennissen, beschouwd als iemand
van eene uitstekende opvoeding, met teveel tact om over zichzelve
te laten babbelen, juist vroom genoeg, in 't kort doortrokken van
de goede burgerlijke beginselen, haar door eene strenge moeder
ingeprent. De fijne vleugels van haar wit neusje trilden alleen nu
en dan zoo zenuwachtig, dat iederen anderen graankooper zich zou
hebben verontrust.

De geneesheer der familie, dokter Guisand, een dikke slimme,
glimlachende man, had reeds menig geheim onderhoud met mijnheer
Chabre gehad. Hij bracht hem onder het oog hoezeer de wetenschap nog
ten achteren is. Genadige hemel! neen, men kon nu maar eenmaal geen
kind planten gelijk een eikenboom. Daar hij echter nooit iemand tot
wanhoop wilde drijven, had hij hem beloofd na te zullen denken over
zijn geval. En op een Julimorgen, kwam hij tot hem met de woorden:

"Gij moest naar een zeeplaats gaan, mijn beste mijnheer Chabre. Ja,
dat is uitstekend, gebruik vooral veel oesters, eet niets dan oesters".

Mijnheer Chabre, die weer nieuwen moed kreeg, vroeg op levendigen toon:

"Oesters, dokter? Gelooft gij dat oesters......?"

"Zeer zeker. Men heeft dit middel zien slagen. Luister wel, alle
dagen oesters, mosselen, garnalen, krabben, zelfs kreeften".

En, op het oogenblik dat hij wegging, voegde hij er, reeds op den
drempel staande, bij:

"Gij moet u niet gaan begraven. Mevrouw Chabre is jong en heeft
afleiding noodig. Begeef u naar Trouville. De lucht is daar heel goed".

Drie dagen later, begaf het gezin zich op reis. Maar de voormalige
graankoopman was van oordeel geweest, dat het geheel overbodig zou
zijn naar Trouville te begeven, waar men hem de dolste prijzen af zou
vragen. Men kan immers even goed op eene andere plaats oesters eten;
in eene afgelegen streek moesten de oesters zelfs veel beter voorhanden
en goedkooper zijn. Het was ook geen pleizierreisje dat zij maakten.

Een vriend had mijnheer Chabre attent gemaakt op de kleine badplaats
Pouligeun, niet ver van Saint-Nazaire. Na twaalf uur doorgespoord te
hebben, verveelde mevrouw Chabre zich schromelijk, gedurende den dag,
dien zij te Saint-Nazaire doorbrachten. De stad was pas in haar opkomst
en vertoonde slechts nieuw aangelegde straten, nog vol van onvoltooide
huizen. Zij gingen de haven bezichtigen en wandelden de verschillende
wijken door, waar de winkels het midden hielden tusschen de donkere
kruidenierswinkels der dorpen en de groote magazijnen der steden. Te
Pouliguen stond geen enkele woning te huur. De kleine huisjes van
hout en pleister die het water schijnen te omgeven als bontgeverfde
kermiskramen, waren reeds zonder onderscheid in beslag genomen door
Engelschen, zoowel als door de rijken kooplieden uit Nantes. Estella
trok bovendien den neus op voor die dwergachtige woningen, door
kunstlievende burgers met de vruchten hunner verbeelding opgesierd.

Men raadde den reizigers aan te Guérande te overnachten. Het was
Zondag. Toen zij daar omstreeks twaalf uur aankwamen, gevoelde mijnheer
Chabre zich ondanks heel zijn gemis aan poëzie, getroffen. De aanblik
van Guérande, dat zoo goed bewaarde juweel uit de riddertijden,
met zijne versterkte vestingwallen; en zijne diepe poorten waarop
nog torens prijken, vervulde hem van verbazing. Estella beschouwde
de zwijgende stad, omringd van de groote boomen harer wandelwegen;
en in het stille water harer oogen, scheen zich een droom af te
spiegelen. Maar het rijtuig voerde hen nog altijd verder, het paard
reed in vaart onder een poort door, en de wielen hosten over de
puntige keisteenen der nauwe straten. De Chabre's hadden geen woord
met elkander gewisseld.

"Een echt gat!" mompelde eindelijk de vroegere graanhandelaar. "De
dorpen, die om Parijs heen liggen, zijn nog beter gebouwd."

Op het oogenblik dat het echtpaar voor het Hotel du Commerce, uit het
rijtuig steeg, juist in het midden der stad, naast de kerk gelegen,
ging de Hoogmis uit. Terwijl haar man bezig was met hun koffers,
wandelde Estella eenige passen door, vol belangstelling naar de
vele geloovigen kijkende, onder wie er waren die in schilderachtige
kleeding waren gehuld. Men zag onder hen in witte kielen en wijden
broek gestoken zoutvisschers, die op de zilte moerassen leven. Ook
waren er pachters van een geheel verschillend ras, met korte lakensche
buis en den breeden ronden hoed. Maar Estella voelde zich voornamelijk
opgetogen over het rijke costuum van een jong meisje. Haar mutsje
klemde zich op de slapen vast en liep puntig uit. Op haar rood
keurslijf met wijde omslagmouwen versierd, hechtte zich een zijden
halsdoek met veelkleurige bloemen. Een van goud- en zilver borduursel
voorziene gordel hield hare drie op elkaar volgende rokken van blauw
laken omsloten, die aan kleine vouwtjes waren geplooid, en waaruit
hare roode wollen kousen en hare met kleine gele muiltjes geschoeide
voeten te voorschijn kwamen.

"Wel; Wel!" riep mijnheer Chabre die zich bij zijne vrouw had gevoegd:
"Men moet wel naar Bretagne komen, om zulk een carneval te zien".

Estella gaf geen antwoord. Een twintigjarige jongeling van hooge
gestalte, een zeer blank gelaat, trotsche houding en goudblonde lokken
trad de kerk uit en gaf den arm aan eene oude vrouw. Men kon hem
voor een reus houden, zoo breed waren zijne schouders, zoo gespierd
schenen reeds zijne ledematen, en toch iets zoo teeders, zoo fijns,
dat zijn gezicht aan dat van een meisje zou doen denken, indien hij
niet een opkomende baard had gehad. Toen Estella hem strak aanstaarde,
verrast door zijn groote schoonheid, wendde hij juist het hoofd om,
ontmoette een seconde haar blik en kreeg een kleur.

"Ziedaar ten minste iemand, die er uitziet als een gewoon mensch. Hij
zou een mooie dragonder worden", mompelde Chabre.

"Het is mijn heer Hector", zei de dienstbode uit het logement, die
zijn woorden opgevangen had: "Hij vergezelt zijne mama, mevrouw de
Plougastel.... O! een heel zachte, heel goede jongen!"

Onder het koffiedrinken in hun hotel woonden de Chabre's eene hevige
woordenwisseling bij. De hypotheekbewaarder, die altijd zijne diners in
het Hotel du Commerce gebruikte, roemde de aartsvaderlijke levenswijze
te Guérande en vooral de goede zeden der jeugd aldaar. Volgens hem,
was het de godsdienstige opvoeding, welke de inwoners zoo onschuldig
hield, en gaf hij daarbij voorbeelden aan en noemde feiten op. Maar
een handelsreiziger, die pas dienzelfden morgen, met kisten vol
valsche edelgesteenten, aangekomen was, lachte hem uit en vertelde,
dat hij langs den weg jongens en meisjes gezien had, die elkander
achter de heggen omhelsden. Hij had de jongen mannen wel eens willen
zien, als men hen tegenover mooie vrouwen had geplaatst. En hij
eindigde met den spot te drijven met godsdienst, pastoor en vrouwen,
totdat de hypotheekbewaarder, woedend zijn servet op tafel slingerde
en heenging. De heer Chabre had sprakeloos voortgegeten; hij was
verbolgen over hetgeen men aan een table d'hôte moet aanhooren; en
mevrouw bleef rustig en glimlachend, als had zij er niets van verstaan.

Om den middag door te brengen, ging het echtpaar Guérande bezoeken. In
de kerk van Saint-Aubin heerschte eene heerlijke koelte en zij liepen
er langzaam rond onder de hooge gewelven, en bleven stilstaan voor de
zonderlinge beeldhouwwerken in de nissen, waarop men beulen aanschouwt,
die hunne slachtoffers doormidden zagen of op roosters braadden,
terwijl zij het vuur met groote blaasbalgen aanwakkeren. Daarna
doolden zij door de vijf of zes eenzame straten der stad. De puntige
daken, die veel op peperbussen geleken en bedekt waren met lei; de
hoekige torentjes en het overgebleven, door den tijd afgebrokkelde
beeldhouwwerk, herschiepen enkele stille plekken in museums, welke
in den zonneschijn schenen te slapen. Estella, die zich sedert
haar huwelijk in romans verdiepte, wierp een smachtenden blik op de
vensters met hunne kleine in lood gevatte ruitjes. Zij dacht aan de
roman van Scott.

"Ik heb tien torens geteld!" riep mijnheer Chabre, toen zij tot hun
uitgangspunt waren teruggekeerd.

Zij bevonden zich nu op de Mail, een grooten opgehoogden wandelweg, die
een kwartcirkel vormt van de Oostpoort naar de Zuidpoort. Tegenover
een heerlijken horizon, die zich mijlen ver, over de daken der
buitenwijk uitstrekte, bleef Estella in gepeins verzonken. Men zag
allereerst een grootsch landschap van door den zeewind gekromde
pijnboomen, dooreen gestrengelde heesters, en een gansche schat
van zwartgroene planten. Terwijl zich verderop de woestijn der
zoutmoerassen uitstrekte de eindelooze naakte vlakte, met hare
spiegels der vierkante waterkommen en de witte zouthoopjes, die lagen
te flikkeren op het grijze laken van het zand. En nog verderop, aan
het uiteinde des hemels, vertoonde de oceaan zijn blauwe diepte. Drie
schepen, die over het blauw heengleden schenen drie witte zwaluwen.

"Daar is het jonge mensch van dezen morgen, vrouwlief", zeide
plotseling mijnheer Chabre, "vindt gij niet dat hij op den kleinen
Larivière gelijkt? Als hij gebocheld was, zou hij voor hem kunnen
doorgaan".

Estella had zich langzaam omgekeerd. Maar Hector die aan den
zoom van den wandelweg stond en eveneens verdiept scheen in den
aanblik van de verwijderde zee, hield zich als bemerkte hij niet
dat men hem gadesloeg. De jonge vrouw hervatte thans langzaam haar
tocht. Nauwelijks was zij tien passen verder gekomen of de strik
van haar parasol ging los en de Chabre's vernamen eene stem die hen
achterna riep:

"Mevrouw, mevrouw...."

Het was Hector, die haar strik had opgeraapt.

"Duizendmaal dank mijnheer", sprak Estella met rustigen glimlach.

Het was een zeer zachte, zeer brave jongen. Hij viel aanstonds in
den smaak van mijnheer Chabre, die hem toevertrouwde hoezeer hij
verlegen zat met de keus eener badplaats, en hem zelfs om inlichtingen
vroeg. Hector begon, geheel verlegen, te stamelen:

"Ik geloof niet dat gij hetgeen gij zoekt te Croisie of ook te Batz
zult vinden", zeide hij, de kerktorens der beide kleine steden in de
verte aanwijzende. "Ik zou u aanraden naar Piriac te gaan". Hector
verschafte hem allerlei bijzonderheden, Piriac was op op drie mijlen
afstands van daar gelegen. Een zijner ooms woonde in den omtrek. En,
op een vraag van mijnheer Chabre, verzekerde hij dat men daar een
overvloed van oesters vond.

De jonge vrouw tikte met de punt van haar parasol tegen het gras
aan. Hector waagde het niet de oogen naar haar op te slaan, als maakte
haar tegenwoordigheid hem beschroomd.

"Guérande is al een heel mooi stadje", eindigde Estella met op haar
welluidende toon te zeggen.

"O heel mooi", stotterde Hector, haar plotseling met den blik
verslindende.




II.


Op zekeren morgen, drie dagen nadat het gezin zijn intrek te Piriac
had genomen, sloeg mijnheer Chabre van den zeebreker af, die de kleine
haven beschermt, rustig Estella gade, die juist bezig was te baden
en op den rug dreef. Het was reeds zeer warm; en keurig gekleed in
een zwarte jas, met een vilten hoed op het hoofd, had hij een parasol
met groene voering opgestoken, om zich te beschermen.

"Is de zee goed?" vroeg hij, om den schijn aan te nemen alsof hij
eenig belang stelde in het baden zijner vrouw.

"Heel goed", antwoordde Estella zich weer voorover wentelende.

Mijnheer Chabre baadde nooit. Het water boezemde hem een grooten
afschrik in, en hij verborg dit slechts door te zeggen dat de
geneesheeren hem ten strengste het gebruik van zeebaden verboden
hadden. Zoodra er op het strand een golf tot aan zijne schoenen kwam
spoelen, deinsde hij met eene rilling achteruit, als had een gevaarlijk
dier hem de tanden laten zien. Het water zou trouwens zijne aangeboren
deftigheid hebben geschaad, hij vond het vuil en onbetamelijk.

"Dus is het goed?" herhaalde hij, duizelig wordende in de hitte en zich
door een onrustige slaperigheid op dien zeebreker aangegrepen voelende.

Estella antwoordde niet, maar sloeg de armen om zich heen door het
water en zwom als een poedel. Even vermetel als een jongen, baadde zij
uren lang, wat haar man erg verveelde, want hij oordeelde het gepast
haar in de nabijheid op te wachten. In Piriac had Estella juist de
zee gevonden, waarvan zij hield. Zij had een afkeer van een hellend
strand, dat men heel ver af moet loopen, aleer men het water tot
aan het middel heeft. Gewikkeld in haar ochtendjapon van wit molton,
liep zij tot aan het uiterste eindje van den zeebreker, liet daar het
gewaad van de schouders glijden en sprong rustig de golven in. Zij
had zes meters diepte noodig, beweerde zij, om niet tegen de rotsen
aan te stooten. Haar bad-costuum, dat aan één stuk en zonder rok was,
deed haar hooge gestalte uitkomen, en de lange blauwe ceintuur welke
hare lendenen omgordde, gleed haar met gelijkmatige bewegingen langs
de heupen neer. In het heldere water, met de lokken in een caoutchouc
mutsje verborgen, waaruit kleine lokken te voorschijn kwamen, had zij
heel de lenigheid van een blauwachtigen visch met een raadselachtig,
rooskleurig vrouwengelaat.

Mijnheer Chabre stond daar reeds een kwartier lang in de felle zon
te blaken. Tot duizendmaal toe had hij op zijn horloge gekeken,
en hij eindigde met te wagen op beschroomden toon te zeggen:

"Gij blijft al heel lang in het water, lieve. Gij moest er
uitkomen. Dat gerekte baden zal u vermoeien".

"Maar ik ben er pas in!" riep de jonge vrouw. "Het is alsof men in
melk baadt".

En wederom op den rug gaande liggen, voegde zij er bij:

"Gij kunt wel heengaan als het u verveelt...... Ik heb u niet noodig".

Daar kwam hij hoofdschuddend tegen op, met de verzekering hoe gauw er
een ongeluk kon plaats vinden. Estella glimlachte bij het denkbeeld
van hoeveel hulp haar echtgenoot haar zou zijn, indien zij eens door
kramp werd aangegrepen. Maar plotseling wierp zij een blik naar de
andere zijde van den zeebreker, op den inham, die langs van het dorp
door het water gegraven werd.

"Wel!" zeide zij, "wat is dat daarginds? Ik ga eens even kijken".

En zij verwijderde zich snel, met lange, regelmatige slagen.

"Estella! Estella!" riep Chabre: "Wilt ge wel eens hier blijven? Gij
weet dat ik alle onvoorzichtigheden haat".

Maar Estella luisterde niet naar hem, en hij was gedwongen zich te
onderwerpen. Zoo hoog mogelijk op de punten zijner voeten gaande staan
om de witte vlek te volgen, welke de hoed zijner vrouw op het water
wierp, vergenoegde hij zich met zijn parasol waaronder de verzengende
lucht hem meer en meer verstikte van hand te verwisselen.

"Wat heeft zij dan toch gezien!" mompelde hij: "O! ja, dat voorwerp,
dat daar ginds drijft...... Zeker iets vuils. Een pak zeewier, zonder
twijfel, of wel een vat.... Maar neen, het beweegt zich".

En, eensklaps, herkende hij het voorwerp.

"Neen, het is een heer, die ook zwemt."

Intusschen had ook Estella, reeds na enkele slagen, zeer goed gezien,
dat het een heer was. Zij hield toen op in zijne richting voort
te zwemmen, wel voelende dat dit onbehoorlijk zou zijn. Maar uit
behaagzucht, blij als ze was haar moed aan den dag te kunnen leggen,
zette zij haar weg voort naar de volle zee. Zij vorderde langzaam,
en deed alsof zij den zwemmer niet opmerkte. Als werd hij door den
stroom medegevoerd, dreef deze naar haar toe, en op het oogenblik dat
zij zich omwendde om naar den zeebreker terug te keeren, had er eene
blijkbaar geheel onverwachte ontmoeting plaats.

"Maakt gij het goed, mevrouw?" vroeg de mijnheer beleefd.

"Wel! zijt gij het mijnheer!" sprak Estella vroolijk.

En zij voegde er met een opgeruimd lachje bij:

"Hoe men elkander toch wedervind!"

Het was de jonge Hector de Plougastel. Hij was zeer verlegen, heel
gespierd en rooskleurig in het water. Een oogenblik zwommen zij
sprakeloos, op behoorlijken afstand van elkander voort. Estella meende
zich echter voorkomend te moeten betoonen.

"Wij zijn u heel dankbaar dat gij ons Piriac aangeraden hebt. Mijn
man is er zoo mede ingenomen".

"Die mijnheer, daar ginds geheel alleen op den zeebreker, is uw man
niet waar?" vroeg Hector.

Een andermaal bewaarde zij het stilzwijgen. Zij blikten de echtgenoot
aan, die niet grooter dan een zwart insekt boven de zee uitstak.

Mijnheer Chabre rekte zich heel nieuwsgierig nog meer uit, om toch
te ontdekken welke bekenden zijn vrouw wel in volle zee had kunnen
ontmoeten. Hij kon er niet meer aan twijfelen of Estella praatte met
dien mijnheer.

"Ja", vertelde Hector aan die mooie vrouw Chabre, "Ik ben eenige
dagen komen doorbrengen bij mijn oom, wiens kasteel gij daar ginds
halverwege de kust, kunt zien. Elken morgen ga ik, om mijn bad te
nemen, van die punt tegenover het terras, af en zwem ik tot aan den
zeebreker. Dan keer ik weer terug. Het is twee kilometer in het geheel
en eene uitstekende beweging. Maar gij, mevrouw, zijt heel dapper. Nog
nooit heb ik zulk een moedige vrouw gezien".

"O!" antwoordde Estella, "ik heb al als een heel klein meisje
rondgesparteld. Het water is met mij vertrouwd. Wij zijn goede oude
kennissen".

Van lieverlede kwamen zij dichter bij elkander, om niet zoo hard te
moeten schreeuwen. Op dien warmen morgen deinde de zee, evenals een
groot veld van zijde. Satijnen plekken breidden zich daarover uit, en
verderop weer had men strepen, die op eene gerimpelde stof geleken en
zich uitstrekten, zich vergrootten om de zachte trilling der stroomen
voort te dragen. Zoodra zij elkaar genaderd waren, nam het gesprek
meer een vertrouwelijk karakter aan.

Het was een heerlijke dag! Hij wees Estella verscheidene punten der
kust aan en bij elke aanwijzing, volgde Estella de richting van Hectors
vinger, en hield zij een oogenblik stil om toe te kijken. Het vermaakte
haar die verre kusten te zien, met de oogen even boven het water, op
een doorschijnende onmetelijkheid gevestigd. Zoodra zij den blik naar
de zon wendde, werd zij als verblind, de zee scheen herschapen te zijn
in eene grenzelooze Sahara, terwijl de schitterende weerkaatsing van
het daglicht op de kleurlooze uitgestrektheid van het strand flikkerde.

"Hoe mooi!" mompelde zij, "hoe mooi!"

Zij ging op den rug liggen om uit te rusten. Zij bewoog zich niet meer,
hare handen waren op de borst gekruist, haar hoofd achterovergeworpen,
zij gaf zich aan het water over. En haar blanke armen en beenen
dreven boven.

"Gij zijt dus te Guérande geboren, mijnheer?" vroeg zij.

Ten einde gemakkelijk te kunnen praten, ging Hector eveneens op den
rug liggen.

"Ja, mevrouw," gaf hij ten antwoord. "Ik ben nog slechts eenmaal naar
Nantes geweest".

Hij deelde haar de bijzonderheden omtrent zijne opvoeding mede. Hij
was opgegroeid aan de zijde zijner moeder, die erg vroom was, en
de overlevering van den ouden adel ongeschonden had bewaard. Zijn
leermeester, een priester, had hem ongeveer alles medegedeeld wat
men op kostscholen leert, maar er veel godsdienst en wapenkunde
bijgevoegd. Hij reed paard, kon schermen en hield zich veel met
alle mogelijke lichaamsoefeningen bezig. Daarenboven, scheen hij
even onschuldig als een maagd te zijn, want wekelijks ging hij ter
communie. Hij las nooit romans en zou, zoodra hij meerderjarig werd,
een leelijk nichtje trouwen.

"Hoe! Zijt gij nauwelijks twintig jaar oud!" riep Estella, en wierp
dien reusachtigen knaap een verbaasden blik toe.

En zij werd moederlijk jegens hem gestemd. Zij stelde belang in dien
bloem van het krachtige ras van Bretagne. Maar terwijl beiden zoo op
den rug bleven liggen, met de oogen gewend naar den doorschijnenden
hemel, zonder meer eenigszins acht op de aarde te slaan, waren zij
zoo dicht tegen elkander aangedrongen dat hij haar even aanraakte.

"O, ik vraag u om verschooning!" zeide hij.

Zij dook weg en kwam vier meter ver weder boven. Zij begon weer te
zwemmen en lachte hartelijk.

"Dat was een aanvaring", zeide zij.

Hijzelf was vuurrood geworden. Hij naderde haar en zag haar afhangende
hoed. Men zag slechts haar gelaat, haar met putjes versierde kin
raakte het water aan. Eenige droppels neervallende uit de blonde
vlokken, welke aan het mutsje ontsnapt waren, wierpen paarlen op het
dons harer wangen. En niets kon bekoorlijker zijn dan haar glimlach,
door dat mooie vrouwenhoofd, dat met zacht geruisch voortgleed,
slechts een zilveren spoor achterlatende.

Hector bloosde nog meer, toen hij bemerkte dat Estella zeer goed
inzag dat hij haar gadesloeg en zich vermaakte met het zonderlinge
figuur dat hij moest slaan.

"Mijnheer uw echtgenoot schijnt ongeduldig te worden", zeide hij om
het gesprek weder aan te knoopen.

"O! neen", gaf zij rustig ten antwoord, "hij is gewoon mij op te
wachten als ik baad".

Om de waarheid te zeggen, was mijnheer Chabre verre van bedaard. Hij
deed vier passen vooruit, keerde dan op zijn schreden terug, om opnieuw
zijne wandeling te hervatten, zijn parasol steeds sneller rond latende
draaien, in de hoop dat hij daardoor wat lucht verkrijgen zou. Het
onderhoud zijner vrouw met den onbekenden zwemmer begon hem verbazing
in te boezemen.

Estella kwam op den inval dat hij Hector misschien niet had herkend.

"Ik zal hem toeroepen dat gij het zijt", sprak zij.

En zoodra zij van den zeebreker af verstaan kon worden verhief zij
de stem.

"Weet gij beste, het is die mijnheer van Guérande, die zoo vriendelijk
voor ons is geweest".

"O! zeer goed, zeer goed", riep mijnheer Chabre op zijn beurt. Hij
nam zijn hoed af en groette.

"Is de zee naar uw zin, mijnheer!" vroeg hij beleefd.

"Uitstekend, mijnheer", antwoordde Hector.

En het bad wordt voortgezet onder de oogen van den echtgenoot, die
zich niet meer durfde beklagen. Aan het uiteinde van den zeebreker
was het water heerlijk doorschijnend en kon men duidelijk tot op den
bodem zien. Estella voelde zich verrukt door die heldere diepte. Zij
zwom zachtjes voort, om de oppervlakte niet al te zeer te rimpelen,
en voorover gebogen, met den neus bijna in de golfjes, keek zij naar
het zand en de steentjes onder haar in den geheimzinnigen nevelachtigen
afgrond. Vooral de halmen joegen haar eene huivering aan, wanneer zij
voor hen heenkwam. Het waren groenachtige planten, die schenen te
leven en langwerpige bladeren bewogen, geheel gelijk aan een zwerm
kreeftenpooten, enkele kort, ineengedrongen, vastgeklemd tusschen
twee steenen: anderen weer rijzig, hoog opgeschoten en lenig als
slangen. Zij slaakte telkens een zachten kreet om haar ontdekkingen
aan te geven.

"O! welk een groote steen! men zou zeggen dat hij zich
verroert...... En kijk eens, dien boom, een waren boom met
takken!... O! en daar hebt gij een visch! Hij zwemt pijlsnel door".

Maar eensklaps riep zij uit:

"Wat is dat toch? Een bruidbouquet! Hoe! bruidsbouquetten? Zie slechts,
of men niet zou zeggen dat het witte bloemen zijn. Het is heel,
heel mooi".

Hector dook aanstonds weg, en kwam weder boven met een handjevol
witachtige halmen, die zoodra zij uit het water kwamen weer gingen
hangen en verwelken.

"Ik dank u zeer", sprak Estella. "Gij hadt u die moeite niet moeten
getroosten. Luister eens beste, bewaar dat voor mij". En zij wierp
de geplukte grashalmen voor de voeten van mijnheer Chabre. Nog
een oogenblik lang, bleven de jonge vrouw en haar tochtgenoot
doorzwemmen. Zij lieten eerst het schuim om zich heen spatten en
namen snelle, kort afgebroken slagen. Dan weder schenen hun bewegingen
plotseling in te sluimeren, gleden zij langzaam voort, alleen kringen
om zich heen beschrijvende, die even trilden en dan wegstierven. Er lag
een soort geheime, weelderige vertrouwelijkheid in, aldus omwikkeld
te worden door dezelfde golf. Naar gelang dat het water zich over
Estella's heenvluchtend lichaam, sloot, poogde Hector het spoor door
haar achtergelaten binnen te glijden, de plaats en de warmte harer
ledematen te hervinden. De zee om hen heen was nog stiller geworden
en zoo lichtblauw, dat zij daarbij een bleekrooden tint verkreeg.

"Gij zult kou vatten, lieve", mompelde mijnheer Chabre, wien de groote
zweetdruppels van het gelaat vielen.

"Ik zal het water uitkomen, beste", gaf zij ten antwoord.

Zij deed dit inderdaad, en liep haastig met behulp van een ketting
langs de hellende steenen van den zeebreker op. Hector had zich
voorgenomen haar daarbij gade te siaan. Maar toen hij het gedruisch
der van haar afstervende regendroppelen vernam, en het hoofd ophief,
bevond zij zich reeds boven, in hare ochtendjapon gewikkeld. Hij droeg
zulk een verbaasde uitdrukking van teleurstelling, dat zij glimlachte
en even rilde; zij rilde alleen, omdat zij wel wist hoe betooverend
zij was, zooals zij daar huiverend, lang als zij was en terwijl hare
sierlijk gedrapeerde gestalte tegen den hemel uitkwam.

De jonge man was wel verplicht afscheid te nemen.

"Tot het genoegen u weer te zien, mijnheer", zeide de echtgenoot.




III.


De Chabre's hadden te Piriac de eerste verdieping gehuurd eener
groote woning, wier vensters op zee uitzagen. Aangezien men op het
dorp slechts armoedige herbergen vond, hadden zij eene vrouw der
streek moeten huren, die voor hen kookte. Zij maakte al een heel
zonderling kostje voor hen gereed: gebraden vleesch dat bijzonder
veel op steenkool geleek en sauzen, zoo onheilspellend van kleur, dat
Estella vrij wat liever brood at. Maar, zooals mijnheer Chabre zeide,
men was daar niet gekomen om zich eens te goed te doen. Hijzelf raakte
trouwens ternauwernood vleesch of saus aan. Van ochtend tot avond
propte hij zich vol met schelpvisch, met heel de gewetenstrouw van
iemand die een geneesmiddel inneemt. Het ergste was, dat hij die hem
onbekende dieren, met hunne grillige vormen, verfoeide, gewoon als hij
altijd was aan een burgerlijken pot, en flauwe smakelooze schotels. Hij
hield kinderachtig veel van zoeten wijn. De schelpvisch deed zijn
verhemelte branden. Zij waren zoo zout, zoo gepeperd, zij hadden zulk
een gekruiden, sterken smaak, dat hij niet na kon laten gezichten te
trekken als hij ze at; maar zoo noodig zou hij zelfs schelpen hebben
verzwolgen, zoo groot was zijn verlangen vader te worden.

"Lieve gij eet er niet van!" riep hij Estella dikwijls toe.

Hij eischte van haar dat zij er evenveel van zou eten als
hijzelf. Hij beweerde dat dit noodzakelijk was om een goeden uitslag
te verkrijgen. En dan begonnen zij het oneens te worden. Estella
verklaarde dat Guirand niet van haar gesproken had, maar hij antwoordde
steeds dat het niet meer dan logisch was dat zij zich beiden aan het
voorschrift zouden onderwerpen. Een onweerstaanbare glimlach plooide
zachtjes het kuiltje in haar kin. Zij zeide echter niets, daar zij er
niet van hield iemand te kwetsen. Nadat zij een oesterbank ontdekt
had, was zij er zelfs toe overgegaan om bij elk maal een twaalftal
te eten. Het was niet omdat zij persoonlijk behoefte aan oesters had,
maar zij hield er dol veel van.

Te Piriac leidde men een eentonig leven en Estella, die aan het gewoel
van Parijs gewoon was, zou zich doodelijk verveeld hebben, indien
Hector geëindigd was met hen dagelijks te bezoeken. Ingevolge van eene
wandeling, die zij samen langs de kust maakten, was hij zeer bevriend
met mijnheer Chabre geraakt. In een oogenblik van ontboezeming,
vertrouwde mijnheer Chabre den jongen man het doel hunner reis toe,
ofschoon hij zorg droeg, de meest kiesche woorden uit te zoeken,
ten einde de reinheid van dien schuldelooze niet te kwetsen. Nadat
hij hem op wetenschappelijke wijze uitgelegd had waarom hij zooveel
schelpvisch at, zag Hector, die vergat te blozen, hem verstomd van
hoofd tot voeten aan, zonder er aan te denken zijne verbazing te
verhelen voor het feit, dat een onzer behoefte kon hebben aan een
dergelijk dieet. Den volgenden dag kwam hij echter aanzetten met een
mandje vol zeekrabbetjes, die de voormalige graanhandelaar met eene
uitdrukking van dankbaarheid aangenomen had. En zeer behendig in het
visschen zijnde, en al de rotsen der kust kennende, kwam hij, sedert
dien, nooit meer aan zonder schelpvisch mede te brengen. Hij liet
hem prachtige mosselen eten, die hij bij laag water oprapen ging;
oesters, die hij met de punt van een mes van de rotsen losmaakte;
allerhande beesten, waaraan hij uitheemsche namen gaf, en die hijzelf
nooit geproefd had. Mijnheer Chabre, die opgetogen was, dat hij geen
penning meer behoefde uit te geven, putte zich uit in dankbaarheid.

Hector vond thans altijd een voorwendsel om zich bij hen aan te
melden. Zoovaak hij met zijn mandje aankwam en Estella ontmoette,
voegde hij haar denzelfden volzin toe:

"Ik breng schelpvisch voor mijnheer Chabre."

En beiden begonnen te glimlachen, met half dichtgeknepen, glinsterende
oogen. De schelpvisch van den heer Chabre vermaakte hen. Van dit
oogenblik af, vond Estella Piriac allerliefst. Dagelijks na afloop
van haar bad, maakte zij eene wandeling met Hector. Haar echtgenoot
volgde hen op een afstand, want zijne beenen wogen zwaar als lood,
en zij liepen niet zelden te vlug voor hem. Hector hield haar staande
voor de prachtige vijgeboomen, met de breede harige leeren bladeren,
die in de tuinen groeiden en hunne takken over de lage schuttingen
uitstrekten. Zij drongen de nauwste steegjes binnen, en bogen zich
over den rand der putten heen, in de diepte waarvan zij hun eigen
lachend beeld weerkaatst zagen door het heldere water, dat even wit
als spiegelglas was; terwijl achter hen aan, mijnheer Chabre zijn
schelpvisch voortdroeg, beschut door het groene percaline van zijn
parasol, zijn onveranderlijke tochtgenoot.

Den eersten Zondag meende Estella naar de Mis te moeten gaan. In
Parijs begaf zij zich nooit naar de kerk. Maar buiten leverde de
mis een afwisseling op, en een gelegenheid om toilet te maken en
menschen te zien. Zij trof er trouwens Hector aan, die bezig was in
een reusachtig gebedenboek met versleten band te lezen. Hij hield niet
op, haar over zijn boek heen aan te staren. Zijn lippen waren ernstig
geplooid, maar zijne oogen schitterden zoo, dat men er een glimlach
in raadde. Bij het uitgaan der kerk bood hij haar den arm aan, om het
kleine kerkhof over te steken, dat het gebouw omringt. Dien middag,
na de vesper, had men een ander schouwspel, een processie naar een
Christus, dien men aan het eind van het dorp had aangebracht. Voorop
liep een boer, met een violetkleurig, goud doorstikt zijden banier,
aan een roode stok. Dan volgden twee lange reeksen van vrouwen op
behoorlijken afstand van elkander. De priesters gingen in het midden,
een pastoor, een kapelaan en de gouverneur van een naburig slot,
alle drie uit volle borst zingende. Ten slotte, achter een witte
banier, die gedragen werd door een stevig meisje met verbrande armen,
trippelde de stoet der geloovigen langzaam voort, als een ongeregelde
kudde, onder een luid geklots van klompen.

Toen de processie langs het havenhoofd heenkwam, teekenden de banieren
en de witte mutsen der vrouwen zich in de verte af tegen het schelle
blauw der zee, en nam die langzame optocht in den zonneschijn iets
zeer reins aan.

Estella voelde zich bijzonder door het kerkhof verteederd. Gewoonlijk
hield zij niet van weemoedige zaken. Den dag van haar aankomst had
het haar een rilling aangejaagd al die graven te zien, die zich onder
haar venster uitstrekten. De kerk stond op het havenhoofd, omgeven
van de kruisen, wier armen zich naar de onmetelijkheid van het water
en den hemel uitbreidden; en gedurende de stormachtige nachten woedde
de zeewind in dat woud van zwarte planken. Maar zij was spoedig gewoon
geraakt aan dien rouw, zooveel vroolijke rust ging er van dien kleinen
doodenakker uit. De afgestorvenen schenen er te glimlachen, te midden
der levenden, die hen zoo dicht omringden.

Op zekeren avond, dat Estella aan Hector's arm huiswaarts keerde,
voelde zij den lust in zich oprijzen deze verlaten plaats te
betreden. Mijnheer Chabre vond dien inval al te dichterlijk en
verzette er zich tegen door zelf den dijk over te gaan. Zij was
verplicht den arm van den jongeling los te laten, zoo smal was het
laantje. Men hoorde haar gewaad te midden van de hooge grashalmen
ruischen. De geur der bremstruiken was zoo sterk, dat de verliefde
poesjes niet op de vlucht togen, maar half bedwelmd onder het groen
bleven schuilen. Op het oogenblik dat zij in de schaduw der kerk
kwamen, voelde zij dat Hector de hand om haar middel sloeg. Zij
ontstelde en slaakte een kreet.

"Het is dwaas!" zeide zij, zoodra zij weder uit de schaduw traden,
"Ik meende dat een schim mij mede trok".

Hector begon te lachen en meende eene opheldering te moeten geven.

"O! het was zeker een tak, de eene of andere bremstruik, die uwe
japon zal hebben aangeraakt!"

Zij bleven stilstaan, wierpen een blik op de kruisen om hen heen,
verteederd door die diepe rust van den dood; en zonder meer een woord
te zeggen, verwijderden zij zich, zeer ontroerd.

"Gij zijt bang geweest, ik heb u hooren schreeuwen", zeide mijnheer
Chabre. "Dat is uw verdiende loon!"

Als het water hoog stond, ging men bij wijze van verstrooiïng de
sardineschuiten zien binnenloopen. Zoodra een schip koers naar de
haven zette, verwittigde Hector het echtpaar daarvan. Maar reeds
na het zesde vaartuig, had mijnheer Chabre verklaard dat het altijd
dezelfde vertooning was. Estella scheen daarentegen het schouwspel
niet moede te worden, en vond er steeds grooter behagen in zich naar
den zeebreker te begeven. Men moest dikwijls hard loopen. Zij sprong
over de groote, losgewoelde steenen, en liet hare rokken, die zij
met de eene hand vast hield om niet te vallen rondfladderen. Als
zij aankwam, was zij half verstikt, bracht zij de handen aan hare
borst, en wierp zij het bovenlijf achterover, om weer op adem te
komen. En Hector vond haar betooverend aldus, met de verwarde lokken,
de vermetele uitdrukking en hare jongensachtige manieren. Maar reeds
lag de schuit stil, en brachten de visschers de korven sardines naar
boven; de visschen verkregen in den zonneschijn een zilverglans,
er waren er bij die blauw schenen, anderen weer getint als safieren
of als lichtkleurige robijnen. De jonge man gaf dan steeds dezelfde
uitlegging: elke mand bevatte duizend sardines; de duizend sardines
vertegenwoordigden eene waarde, die elken morgen bepaald werd, al
naar gelang dat de vangst mee of tegen was geloopen, en de visschers
verdeelden onder elkander de koopsom, nadat zij er eerst een derde van
hadden afgestaan aan den eigenaar van den schuit. Daarna volgde het
pekelen, dat onmiddellijk plaats had, in tonnen met gaten, opdat het
water van den pekel weg zou kunnen loopen. Maar van lieverlede toch,
begonnen Estella en haar metgezel de sardines te verwaarloozen. Zij
gingen ze nog zien, maar gunden er geen blik meer aan. Zij liepen
er in allerijl heen, en keerden heel langzaam en als afgemat weder,
terwijl zij zwijgend op de zee tuurden.

"Waren de sardines mooi?" vroeg mijnheer Chabre telkens, als zij
terugkwamen.

"Ja, heel mooi", gaven zij ten antwoord.

Des Zondags had men te Piriac het schouwspel van een bal in de
open lucht. De knapen en meisjes der streek, draaiden uren lang,
met ineengestrengelde handen, in het rond, onder het herhalen van
hetzelfde lied op éénen denzelfden doffen, maar zeer gelijkmatigen
toon. Die ruwe stemmen, die zich te midden van de schemering verhieven,
namen op den langen duur eene wilde bekoorlijkheid aan. Estella, die
op het strand was gezeten en Hector aan hare voeten had, luisterde toe,
weldra geheel verdiept in droomen. De zee klom zachtjes voort, met een
luid liefkoozend gedruisch. Als de golven op het strand aanspoelden,
was het als plotseling, en stierf met het terugtrekkende water de
kreet weg in een klagend gemurmel van bedwongen liefde. De jonge
vrouw verlangde er naar aldus bemind te worden, door een reus, die
zij in een kleinen knaap zou herschapen.

"Gij moet u zeker vervelen te Piriac, liefste?" vroeg mijnheer Chabre
nu en dan aan zijn vrouw.

En zij haastte zich te antwoorden:

"Neen, waarlijk niet, dat verzeker ik u".

Na verloop van veertien dagen, wilde mijnheer Chabre, die zich
doodelijk verveelde, naar Parijs terugkeeren. Hij beweerde dat de
schelpvisch reeds moest hebben gewerkt. Maar zij kwam daartegen op.

"O! beste, gij hebt er nog niet genoeg van gegeten. Ik weet immers
wel dat gij er nog meer behoeft".




IV.


Op zekeren avond zeide Hector tot het gezin:

"Wij zullen morgen een hoogen vloed hebben.... Wij zouden dan op de
garnalenvangst kunnen gaan".

Dit voorstel scheen Estella bijzonder toe te lachen. Ja, ja, men
moest garnalen gaan visschen! Sedert lang had zij van dit uitstapje
gedroomd. Mijnheer Chabre kwam er tegen in verzet. Vooreerst, ving
men nooit iets, en in de tweede plaats was het veel eenvoudiger
voor tien stuiver de vangst eener vrouw der streek te gaan koopen,
zonder tot aan het middel toe nat te worden en zijne voeten stuk te
loopen. Maar hij moest toegeven aan de opgewondenheid zijner vrouw
en men begon de grootste toebereidselen te maken.

Hector had zich belast met het verschaffen der netten. In weerwil
van zijn angst voor koud water, had mijnheer Chabre verklaard dat
hij de anderen vergezellen zou, en van het oogenblik af, dat hij er
in toestemde op de vischvangst uit te gaan, was hij ook voornemens
in alle ernst te visschen. Dien morgen liet hij een paar laarzen
met traan insmeren; daarna stak hij zich van hoofd tot voeten in
een pak van lichtkleurig linnen; maar zijn vrouw kon niet van hem
verkrijgen dat hij geen zorg besteden zou aan zijn dasstrik, en de
punten daarvan spreidden zich even deftig uit, alsof hij zich naar
eene huwelijksplechtigheid moest begeven. Die strik was zijn protest
van fatsoenlijk man tegen de wanorde van den oceaan. Wat Estella,
betreft, zij trok eenvoudig haar badcostuum aan, waarover zij een
Persey aandeed. Ook Hector was in badkleeding.

Omstreeks twee uur begaf het drietal zich op weg. Elk hunner droeg
een net op den schouder. Men moest een halve mijl over het zand en
de duinplanten afleggen, alvorens een rots te bereiken, waar Hector
beweerde dat men ware garnalen-banken vond. Hij leidde rustig het
echtpaar voort, door waterplassen heenstappende en recht voor zich
uitgaande, zonder zich er over te bekommeren, of de weg goed was
of slecht.

"Is het dan zoo heel ver, mijnheer Hector? Zie toch eens waarom
zouden wij daarginds niet visschen? Ik verzeker u dat ik garnalen
zie. Er zijn er bovendien overal in zee te vinden, niet waar? En ik
durf wedden dat men slechts zijn net behoeft uit te slaan".

"Doe dat maar, Mijnheer Chabre", antwoorde Hector.

En om weer bij adem te komen, sloeg mijnheer Chabre zijn net uit in een
plas niet grooter dan eene hand. Het gat was zoo ledig en helder, dat
hij niets ving, zelfs geen zeewier. Dan hervatte hij den tocht met eene
waardige uitdrukking en op elkander geknepen lippen. Maar, aangezien
hij zijn tijd verspilde door te willen bewijzen dat er overal garnalen
te vinden waren, eindige hij met een heel eind achter te blijven.

De zee nam nog steeds af, en trok zich terug tot op meer dan een
kilometer van de kust. Estella, die in haar volle lengte opgericht
stond, liet de oogen over die kalme onmetelijkheid der zee dwalen.

"Hoe verheven!" mompelde zij.

Hector wees haar met den vinger enkele rotsen aan, groen geworden
gevaarten, welke door de stortzeeën uitgesleten waren.

"Deze hier", zeide hij, "komt slechts tweemaal per maand bloot. Men
gaat er mosselen zoeken....... Ziet gij daarginds die bruine vlek? Men
noemt haar de 'Vaches-Rousses'. Het is de beste plek voor kreeften. Men
krijgt die rotsen slechts met de twee groote getijden van het jaar
te zien! Maar wij moeten voortmaken. Wij begeven ons naar de rotsen,
waarvan de punten zich beginnen te vertoonen".

Toen Estella de zee inging, was zij buiten zichzelve van vreugde. Zij
trok de voeten heel hoog op en zette ze met kracht weer neder,
luidkeels lachend over het opspatten van het schuim. Toen zij,
vervolgens, water tot aan de knieën voelde, was zij gedwongen tegen
de golven te worstelen; en zij vond er vermaak in heel snel voort te
loopen, dien weêrstand en dat ruwe aanhoudende geschuivel te voelen,
dat haar tegen de beenen drong.

"Wees niet bang", zeide Hector, "gij zult het water tot aan het
middel krijgen, maar de grond wordt daarna weder hooger...... Wij
zijn er haast......"

Van lieverlede begonnen zij inderdaad weder te stijgen. Zij hadden
een kleinen zee-arm doorkruist, en bevonden zich thans op een breede
rotsvlakte, welke de zee open gelaten had. Toen de jonge vrouw zich
omwendde, slaakte zij een lichten kreet, zoo ver was zij van den
oever. Heel in de verte, vlak aan de kust, vertoonde Piriac de enkele
vlekken zijner witte huizen en den vierkanten toren zijner kerk,
versierd met groene luiken.

Nooit had zij eene dergelijke uitgestrektheid aanschouwd als deze, die
in den helderen zonneschijn gestreept was door het goud van het zand,
het donkergroen der zeevarend en de vochtige schitterende tinten der
rotsen. Het scheen het uiteinde der aarde, het veld van verwoesting
waar het niet begon.

Estella en Hector maakten zich gereed voor het eerst hunne netten
uit te werpen, toen zich een weeklagende stem deed vernemen. Mijnheer
Chabre die midden in den kleinen zee-arm stond vroeg naar den weg.

"Waar moet ik heenloopen!" riep hij. "Is het rechtdoor, zeg?"

Het water steeg hem, tot den gordel; hij durfde geen voet meer
verzetten, vol ontzetting bij de gedachte dat hij in een gat kon
vallen en verdwijnen.

"Linksaf!" riep Hector hem toe.

Hij gehoorzaamde aanstonds; maar ziende dat hij steeds dieper kwam,
bleef hij andermaal verschrikt stilstaan, niet eens meer den moed
behoudende op zijne schreden terug te keeren. Hij jammerde slechts.

"Kom mij de hand vatten. Ik verzeker u dat er gaten zijn. Ik voel ze.

"Rechtsaf, mijnheer Chabre, rechtsaf!" riep Hector.

En de arme man vertoonde zulk een gek figuur, daar midden in het water,
met zijn net op den schouder, en zijn dasstrik, die nog altijd even
keurig zat, dat Estella en Hector onmogelijk een glimlach konden
bedwingen. Hij eindigde met zich uit den nood te redden. Maar hij
was bij zijne aankomst zeer ontroerd, en zeide op woedende toon:

"Ik kan niet zwemmen, ik!"

Wat hem thans van zorg vervulde, was de vraag hoe men wederkeeren
zou. Toen de jonge man hen uitgelegd had dat het er slechts op aankwam
zich niet door den vloed op de rotsen te laten overvallen, werd hij
opnieuw angstig.

"Gij zult mij waarschuwen niet waar?"

"Wees niet bang, ik sta voor u in".

Zij begonnen nu alle drie te visschen. Met hunne smalle netten
doorzochten zij de golven. Estella ging daarbij met vrouwelijke
hartstocht te werk, en zij was het, die de eerste garnalen, die
groote roode garnalen ving, die hevig in de diepte van het net
rondsprongen. Onder luid geschreeuw riep zij Hector toe haar te komen
helpen, want die levende dieren joegen haar schrik aan, maar toen zij
eenmaal gezien had, dat zij zich niet meer verroerden, zoodra men hen
bij den kop aanvatten, was zij moediger, en durfde zij hen heel goed
zelf in het mandje laten vallen, dat zij over den schouder droeg. Nu en
dan haalde zij een heel pak zeewier op, en moest zij daarin rondtasten,
wanneer een licht gedruisch, als een zacht klapgewiek haar verwittigde,
dat er garnalen onder lagen. Omzichtig haalde zij de halmen uit,
en wierp ze bij kleine bosjes weg maar half op haar gemak, tegenover
die ineengekronkelde raadselachtige bladeren, die even kleverig en
slap waren als doode visch. Van tijd tot tijd wierp zij een blik in
haar mand, verlangend als zij was dat deze vol zou geraken.

"Het is vreemd", herhaalde mijnheer Chabre, "ik vang er geen enkele".

Aangezien hij zich niet tusschen de rotsspleten durfde wagen en
buitendien zeer belemmerd werd in zijne bewegingen door zijn hooge
laarzen, die vol water waren geraakt, duwde hij zijn net over
het zand en ving hij niets dan krabben, vijf, acht, tien krabben
tegelijk. Hij was er doodsbang voor en vocht met hen, om ze uit zijn
net te verjagen. Bij oogenblikken keerde hij zich om en overtuigde
zich vol bezorgdheid of de zee nog wel altijd afnam.

"Zijt gij zeker dat zij zich terugtrekt?" vroeg hij aan Hector.

Deze vergenoegde zich met een hoofdnikje. Wat hem betreft, hij vischte
dapper voort, als iemand die de juiste plekken kent. Zoo vaak hij
zijn net ophaalde, had hij dan ook handenvol garnalen. Als hij dit
aan Estella's zijde deed, wierp hij zijn vangst in het korfje van de
jonge vrouw. En zij lachte dan, gaf een knipoogje in de richting van
haar man en bracht haar vinger aan de lippen. Zij zag er allerliefst
uit, gekromd over den langen houten stok, of wel het blonde hoofd
neerbuigende over het net, geheel opgewonden van nieuwsgierigheid
om, te weten wat zij gevangen had. Een zachte bries deed het water
verstuiven, dat van het touwwerk afdroop en als een regen wegviel,
haar in een waas van dauw hullende, terwijl hare kleeding, die nu
eens opfladderde, dan weder om haar heen plakte, de bevalligheid
harer fijne vormen deed uitkomen.

Zij hadden aldus sedert bijna twee uren voortgevischt, toen zij
ophield om een oogenblik uit te rusten, zij was buiten adem, hare
lichtkleurige korte haartjes waren van zweet doortrokken. Om haar heen
bleef het eene onmetelijke woestijn, vervuld van altijd voortruischende
vrede, alleen scheen de zee van eene siddering bevangen, was het als
werd hare murmelende stem luider. De hemel, die in vuurgloed van den
laten namiddag gedompeld was, had eene lichtblauwe, bijna grijze kleur
verkregen, en in weerwil van die bleeke tinten van dien smelkom, voelde
men niets van hitte, steeg er koelte uit het water op, die het schelle
van de zon als wegveegde en verzachtte. Wat Estella vermaakte, was,
dat zij op al de rotsen eene menigte punten zag, welke zich zwart en
heel duidelijk afteekenden. Het waren garnalen-visschers evenals zij,
wier gestalte ongelooflijk klein scheen, niet grooter dan een mier,
bespottelijkheid van onbeduidendheid in deze onmetelijkheid, wat niet
wegnam, dat men elk hunner kon opmerken, de kromming van hun rug, als
zij hunne netten voortduwden, of hunne uitgestrekte en bewegelijke
armen, die op de hoekige pooten van een vlieg geleken, wanneer zij
hun vangst uitzochten, en tegen het zeewier en de krabben vochten.

"Ik verzeker u dat zij op komt zetten!" riep mijnheer Chabre vol
zielangst uit. "Kijk slechts! Die rots daarginds lag straks nog bloot".

"Zeer zeker komt zij opzetten", eindigde Hector met ongeduld ten
antwoord te geven. "Het is juist als zij stijgt dat men de meeste
garnalen vangt".

Maar mijnheer Chabre had het hoofd verloren. De laatste maal dat hij
het net optrok, had hij een zonderlinge visch naar omhoog gehaald,
een soort zeeduivel, die hem angst aanjoeg met den monsterachtigen kop,
en hij had er genoeg van gekregen.

"Laat ons heengaan! laat ons heengaan! herhaalde hij. "Het is altijd
dom zich bloot te stellen".

"Maar men zegt u immers dat men beter visschen kan, als de zee komt
opzetten!" antwoordde zijne vrouw.

"En zij zet geducht op!" voegde Hector er halfluidend bij, terwijl
zijne oogen ondeugend begonnen te flikkeren.

De golven strekten zich inderdaad verder uit en bespoelden onder luide
gedruisch de rotsen. Nu en dan nam het water onverwachts een gansche
landtong in. Het was de zegevierende zee, die zich weder voet voor
voet meester maakte van het grondgebied waar zij sedert eeuwen met
haar schuim overheen zweepte. Estella had een plas ontdekt, beplant met
lange grashalmen, even buigzaam als haren, en zij ving er reusachtige
garnalen; zij baande zich een spoor door het wier heen, eene open
ruimte achter zich latende zooals een maaier dat zou hebben gedaan. Zij
spartelde tegen, weigerde zich van daar weg te laten rukken.

"Zooveel te erger voor u!" riep mijnheer Chabre uit, met eene stem vol
tranen. "Het is dollemanswerk; wij zullen er nog allen bij omkomen".

En hij verwijderde zich eerst, vol wanhoop de diepte der gaten
peilende, met behulp van den stok van zijn net. Toen hij zich op twee
of driehonderd pas afstands van hen bevond, haalde Hector Estella
eindelijk over hem te volgen.

"Wij zullen het water tot aan de schouders krijgen", zeide hij
glimlachend. "Een waar bad voor mijnheer Chabre...... Zie eens hoe
diep hij reeds wegzinkt".

Sedert het oogenblik waarop zij zich op weg begeven hadden, droeg
de jonge man de half verlegen, half bekommerde uitdrukking van een
minnaar, die zich voorgenomen heeft eene liefdesverklaring af te leggen
en er den moed niet toe vindt. Bij het werpen der garnalen in Estella's
korfje, had hij wel beproefd hare vingers te ontmoeten. Maar hij was
blijkbaar verwoed over zijn gemis aan stoutmoedigheid, en indien
mijnheer Chabre verdronken ware, zou hij dat alleraardigst hebben
gevonden, want voor het allereerst zat mijnheer Chabre hem in den weg.

"Weet gij wat?" zeide hij eensklaps. "Gij moest op mijn rug klimmen,
dan zou ik u dragen. Gij zult anders doornat worden.... Welnu klauter
er toch op!"

En hij bukte zich voorover. Zij weigerde, verward en blozend. Maar hij
werd ruw tegen haar, en riep haar toe dat hij verantwoordelijk voor
hare gezondheid was. Zij gehoorzaamde dus, daarbij de beide handen op
de schouders van den jongenman leggend. Stevig als een rots, hief hij
zich weder omhoog, als droeg hij slechts een vogel om den hals. Hij
verzocht haar zich goed vast te houden en schreed met groote passen
door het water heen.

"Het is immers rechtsaf, niet waar mijnheer Hector?" riep mijnheer
Chabre, wien de golven reeds in den rug drongen, op klagenden toon uit.

"Ja, rechtsaf, altijd door rechtsaf".

En terwijl de echtgenoot voor hen uit bleef loopen bibberend van
angst en de zee tot onder zijne schouders voelende stijgen, waagde
Hector het een der kleine handen te kussen, die zich om zijn hals
strengelden. Estella wilde ze terugtrekken, maar hij zeide haar zich
niet te verroeren, want dat hij anders voor niets meer instond. En
andermaal begon hij hare handen te kussen. Zij waren koel en zout,
hij drukte haar de bittere weelde van den oceaan in.

"Ik bid u, laat mij met rust", herhaalde Estella, den schijn aannemende
alsof zij boos was. "Gij maakt waarlijk misbruik van den toestand. Ik
spring in het water als gij opnieuw begint".

Hij begon opnieuw en zij nam volstrekt geen sprong, hij omklemde nog
altijd hare enkels en verslond nog steeds, zonder een woord te zeggen,
hare handen, het oog gevestigd houdende op hetgeen men nog zien kon
van den rug van mijnheer Chabre, het eindje van een tragischen rug,
die bij elke schrede, dreigde te verdwijnen.

"Rechtsaf, zegt gij?" smeekte de echtgenoot.

"Linksaf, zoo gij verkiest!"

Mijnheer Chabre sloeg linksaf en slaakte een kreet. Hij was tot aan
den hals onder water gekomen, zijn dasstrik verdronk, en Hector, die
zich thans geheel op zijn gemak gevoelde, legde zijne bekentenis af.

"Ik heb u lief, mevrouw......"

"Zwijg mijnheer, ik beveel het u".

"Ik heb u lief ik aanbid u en...... tot hiertoe heeft de eerbied mij
het stilzwijgen opgelegd".

Hij zag haar niet aan, maar ging voort met groote passen door het
water te stappen, terwijl de zee hen tot aan de borst steeg.

De gansche toestand kwam haar zoo grappig voor, dat zij niet kon
laten luidkeels te lachen.

"Komaan, zwijg liever", hernam zij op heel natuurlijke toon, hem
tevens een tikje op den schouder gevende. "Wees verstandig en val
vooral niet om!"

Dat tikje vervulde Hector van verrukking: het verdrag was bezegeld,
en ziende dat de echtgenoot nog altijd aan zijn wanhoop overgeleverd
bleef, riep de jonge man hem vroolijk toe:

"Rechtuit nu!"

Toen zij op het strand aangekomen waren, wilde mijnheer Chabre eene
opheldering geven.

"Op mijn woord van eer, ik ben bijna omgekomen!" stotterde hij. "Het
is de schuld van mijn laarzen...."

Maar Estella opende haar koft en toonde hem hoe deze vol garnalen was.

"Hoe? Hebt gij dat alles gevangen?" riep hij vol verbazing uit. "Gij
kunt prachtig visschen!"

"O!" sprak zij glimlachend, Hector daarbij een blik
toewerpend. "Mijnheer heeft geweezen hoe te doen".




V.


De Chabre's zouden nog slechts twee dagen te Piriac doorbrengen. Hector
scheen geheel verslagen, woedend en toch ootmoedig. Wat mijnheer
Chabre betreft hij ging elken ochtend zijne gezondheid na en toonde
zich radeloos.

"Gij kunt de kust toch niet verlaten zonder de rotsen van Castelli
te hebben gezien", sprak Hector op zekeren avond. "Wij moeten voor
morgen een wandeling op touw zetten".

En hij lichtte zijn voorstel toe. De rotsen bevonden zich slechts op
een kilometer afstands. Zij liepen over een uitgestrektheid van een
halve mijl langs de zee, er waren veel grotten en half omgeworpen
door de golven. Volgens hem, kon men geen woester schouwspel genieten.

"Welnu, dan zullen wij morgen gaan", eindigde Estella. "Is de weg
daarheen lastig?"

"Neen, er zijn twee of drie doortochten, waar men natte voeten krijgt,
dat is alles".

Mijnheer Chabre wilde echter niet eens meer zijne voeten nat
maken. Sedert zijn bad, had hij de garnalenvangst opgegeven, droeg
hij de zee een kwaad hart toe. Hij verzette zich dan ook zoo heftig
mogelijk tegen het plan van dien wandeltocht. Het was bespottelijk
zich aldus bloot te gaan stellen; wat hem betrof, hij zou nooit te
midden van die rotsen afdalen, want hij gevoelde geen lust de beenen
te breken, door rond te springen als een gems; als het dan volstrekt
noodzakelijk was, zou hij hen van de hooge kust af vergezellen,
maar daarmede betoonde hij zich nog heel inschikkelijk. In de hoop
hem tevreden te stellen, kwam Hector op een plotselingen inval.

"Luister", zeide hij, "Gij komt langs het wachthuis van
Caselli. Welnu! gij kunt daar binnen gaan en schelpvisch koopen bij
de lieden van den seinpost.... Zij hebben er altijd prachtige, die
zij bijna voor niets afstaan."

"Dat is nog eens een denkbeeld", hernam de voormalige graankooper,
die weder goed geluimd werd. "Ik zal een mandje meenemen, om er mij
nog eens mede vol te proppen".

En zich met eene geestige bedoeling tot zijne vrouw keerende, voegde
hij erbij: "Nu ditmaal zal het misschien helpen!"

Den volgenden dag moest men op laag water wachten, om zich op weg te
begeven. Maar aangezien Estella niet gereed was, geraakte men in den
late en ging men eerst om vijf uur van huis. Hector beweerde echter
dat men niet door den vloed overvallen zou worden. De jonge vrouw
droeg slechts linnen laarzen over de bloote voeten. Zij zag er heel
aardig uit in een grijs linnen japon, die heel kort was, en door
haar werd opgenomen, zoodat men haar fijne enkels gewaar werd. Wat
mijnheer Chabre aangaat, hij was keurig gekleed in een witten broek
en een jasje van alpaga. Zijn parasol vergezelde hem weer en hij
hield een korfje vast, de gewichtige uitdrukking op het gelaat van
een Parijsche burger, die zelf zijne inkoopen op de markt gaat doen.

De weg, dien men af te legen had om de eerste rotsen te bereiken, was
niet gemakkelijk. Men liep over een met drijfzand overdekt strand,
waar de voeten in wegzonken. De voormalige graankoopman hijgde als
een trekos.

"Nu! ik laat u aan uw lot over en ga naar boven", zeide hij ten
laatste.

"Heel goed, sla dat pad daarginds in", gaf Hector ten
antwoord. "Verderop, zou de weg voor u versperd zijn.... Wilt gij
niet dat ik u helpen zal?"

En ze zagen hem de hoogte beklimmen. Toen hij daar aangekomen was,
zette hij zijn parasol op, zwaaide met zijn hand en riep uit:

"Ik ben er, het is hier beter! Maar geen onvoorzichtigheden, hoort
gij? Ik blijf u trouwens gadeslaan".

Hector en Estella drongen te midden der rotsen binnen. De jongeman,
die hooge laarzen droeg, sprong van steen tot steen, met heel
de krachtige bevalligheid en behendigheid van een bergjager. Vol
dapperheid koos Estella dezelfde steenen uit, en antwoordde, zoo vaak
hij zich omwendde, teneinde te vragen:

"Wilt gij dat ik u de hand reik?"

"Neen, zeker niet. Gelooft gij mij dan een grootmoedertje?"

"Het is alsof men zich thuis bevindt", herhaalde Estella vroolijk. "Men
zou uwe rotsen in een salon kunnen plaatsen!"

"Wacht maar, wacht maar!" sprak Hector, "Gij zult eens zien".

Zij bereikten aldus een smallen doortocht een soort spleet, die
tusschen twee reusachtige rotsblokken gaapte. In een holte zag men
daar een poel, een waterkom, die den weg versperde.

"Nooit kom ik daar doorheen!" riep de jonge vrouw uit.

Hij bood aan haar daar overheen te dragen; maar zij weigerde en
schudde langzaam het hoofd; zij wilde niet meer gedragen worden. Hij
ging daarop overal naar groote steenen zoeken en poogde een brug
te bouwen. De steenen gleden echter uit en zonken in de diepte van
't water.

"Geef mij de hand, ik zal springen", eindigde zij te zeggen,
ongeduldig wordende.

En zij nam een tekorten sprong, zoodat een harer voeten in de plas
terecht kwam. Dat wekte lachlust op en nauwelijks waren zij uit den
smallen doortocht gekomen, of zij slaakten een kreet van bewondering.

"Zoo! zijt gij daar!" riep mijnheer Chabre van de hoogte af. "Ik
maakte mij al ongerust, ik was u kwijt geraakt...... Maar waarlijk,
die afgronden zijn schrikwekkend!"

Hij hield zich, voorzichtigheidshalve, op zes pas afstands van den
zoom. Zijn parasol beschutte hem en zijn mand hing aan zijn arm. Hij
voegt er bij:

"Gij moet oppassen: de zee klimt al sterk".

"Wij hebben den tijd, wees maar niet bang", gaf Hector ten antwoord.

Estella, die zich neder had gezet, vond geen woorden tegenover den
eindeloozen horizon. Vlak voor haar verhieven zich drie door de
golven afgeronde granieten zuilen, als de reusachtige kolommen van
een verwoesten tempel. En daarachter spreidde de volle zee zich uit,
bestraald door het gulden licht van het zesde middaguur. Haar tint was
koningsblauw, bezaaid met sterretjes. Heel in de verte, tusschen twee
pilaren in, wierp een klein zeil een schitterend witte vlek daarop,
als de vleugel van een zeemeeuw die over het water heenstrijkt. Reeds
zag men uit den bleeken hemel de mist neerdalen van het naderende
schemeruur. Nooit nog had Estella zich doordrongen gevoeld van zulk
een groote, teedere weelde.

"Kom mede", voegde Hector haar zachtkens toe, terwijl zijne hand
haar aanraakte.

Zij sidderde, en stond op, vervuld van een kwijnend gevoel van
overgave.

"Dat is het wachthuis, nietwaar, dat gebouwtje met dien mast?" riep
mijnheer Chabre. "Ik ga schelpvisch koopen, en zal u wel inhalen".

Ten einde, de ontzenuwde loomheid af te schudden, waardoor zij
overmeesterd werd, begon Estella nu hard te loopen als kind. Zij sprong
over de plassen heen, zij drong voort naar de zee, aangegrepen door
den lust den top te beklimmen van eene opeenstapeling van rotsen,
welke bij hoog water een eiland vormen moest. En toen zij na met
moeite omhoog te zijn geklauterd, te midden van de spleten, de punt
daarvan bereikte, en op den hoogsten steen post vatte, was zij blij de
gansche tragische vernieling der kust te kunnen overzien. Haar smal
profil teekende zich tegen de reine lucht af, hare rokken fladderen
als een vlag in den wind.

Bij het neerdalen, boog zij zich heen over al de gaten, die zij op
haar weg ontmoette. Tot in de minste holten zag men kleine, rustige,
sluimerende meren van volkomen doorschijnend water, welks heldere
spiegel aan den hemel weerkaatste. In de diepte vormden smaragdgroene
halmen een romantisch woud. Alleen groote, zwarte krabben, sprongen
daar als kikvorschen in het rond, en verdwenen weer, zonder het
water troebel te maken. De jonge vrouw was in gepeins verzonken,
alsof haar blik was binnengedrongen in geheimzinnige landen, groote
onbekende en gelukkige streken. Toen zij aan den voet der kusthoogten
wedergekeerd waren, bespeurde zij dat haar metgezel zijn zakdoek met
krabben had gevuld.

"Dat is voor mijnheer Chabre", zeide hij. "Ik zal het hem gaan
brengen".

Mijnheer Chabre kwam juist wanhopig aanloopen.

"Zij hebben zelfs geen mossel in het wachthuis", riep hij. "Ik had
wel gelijk, toen ik niet hierheen wilde komen!"

Maar zoodra de jonge man hem van verre de krabben had getoond,
kwam hij tot bedaren. Hij stond verstomd van de vlugheid waarmede
hij naar boven klauterde, langs een aan hem alleen bekenden weg,
tegen een rots aan, die even glad scheen als een muur. Het was nog
roekeloozer daar weer af te dalen.

"Het scheen niets te beduiden", zeide Hector. "Het is zoo goed als
een trap; men moet alleen maar de trede vinden".

Mijnheer Chabre wilde dat men op zijne schreden terug zou keeren, de
zee werd onrustbarend. En hij smeekte zijn vrouw althans naar boven
te komen, en een gemakkelijk paadje te zoeken. De jonge man begon te
lachen en antwoordde dat er geen weg voor dames te vinden was, dat
men nu wel tot het eind toe door moest gaan. Zij hadden buitendien
de rotsen nog niet gezien.

Mijnheer Chabre was dus wel verplicht over de kusthoogten voort te
blijven wandelen. De zon ging onder, zoodat hij zijne parasol sloot
en er zich van bediende als van een stok. In de andere hand hield
hij zijn korf met krabben.

"Gevoelt gij u vermoeid?" vroeg Hector zachtjes.

"Ja, een weinig", gaf Estella ten antwoord.

Zij nam zijn arm. Zij was niet afgemat, maar gevoelde zich al meer
en meer overmeesterd door eene heerlijke overgave. De ontroering
welke haar aangegrepen had, toen zij den jongen man op de helling der
rotsen had gezien, deed haar nog innerlijk voortbeven. Zij schreden
langzaam over een eindweegs strand heen. Onder hun voeten kraakte de
met overblijfselen van schelpen bestrooide bodem, als de paden van een
tuin, en zij sprak niet meer. Hij wees haar twee breede spleten aan,
het _Hol van den Waanzinnigen Monnik_ en _de Grot van de Kat_. Zij
trad daar binnen sloeg de oogen op en neer en werd door eene kleine
rilling bewogen. Toen zij hun tocht vervolgden over mooi, fijn zand,
blikten zij elkander aan, nog steeds zwijgend en glimlachend. De zee
steeg verder, met korte, ruischende golven, maar zij hoorden haar
niet. Mijnheer Chabre begon boven hun hoofd te schreeuwen en zij
hoorden hem evenmin.

"Maar het is gekkemanswerk!" herhaalde de voormalige
graanhandelaar, onder het zwaaien van zijn parasol en zijn mand met
krabben. "Estella!...... mijnheer Hector!...... luistert dan toch! gij
zult omsingeld worden. Uwe voeten steken reeds in het water!"

Maar zij gevoelden de frischheid der kleine golven niet eens.

"Nu? wat is er? eindigde de jonge vrouw.

"O, zijt gij het, mijnheer Chabre!" zeide de jonge man. "Het is niets,
maak u niet ongerust.... Wij hebben nog slechts _de Grot van Mevrouw_
te bezoeken."

Mijnheer Chabre maakte een wanhopig gebaar en voegde erbij:

"Het is waanzinnig! Gij zult verdrinken".

Zij luisterden al niet meer. Om aan den toenemenden vloed te ontkomen,
liepen zij langs de rotsen voort en bereikten ten laatste de _Grot
van Mevrouw._ Het was een holte gegraven in een blok graniet, dat
eene overhellende berg vormde. Het zeer hooge gewelf was afgerond als
dat van eene breede kerk. Tijdens stormen had het geschuifel van het
water de wanden gepolijst en glansrijk gemaakt als agaatsteen. In den
somberen rotskloof trokken rooskleurige en blauwe aderen prachtige
en barbaarsche arasbesken, als hadden wilde kunstenaars deze balzaal
voor de koninginne der zee versierd. De kiezelsteenen op den grond, die
nog nat waren behielden een doorschijnend iets, dat hen deed gelijken
op een schat van edelgesteenten. In de diepte was een bank van zand,
heel zacht en droog, zoo lichtgeel dat zij bijna wit scheen. Estella
had op het zand plaats genomen. Zij bekeek de grot.

"Men zou hier kunnen leven", prevelde zij.

Maar Hector, die sedert eenige oogenblikken de zee scheen gade te
slaan, hield zich plotseling of hij zeer verslagen was.

"Och, lieve hemel! wij zitten gevangen! De golven sluiten ons den
weg af...... Wij hebben nog twee uur hier te wachten".

Hij trad naar buiten en het hoofd opheffende, zocht hij mijnheer
Chabre. Mijnheer Chabre bevond zich op de hoogte juist boven de grot,
en riep zegevierend uit, zoodra de jonge man aangekondigd had dat
zij opgesloten zaten:

"Wat heb ik u gezegd? Maar gij wilt ook nooit naar mij
luisteren!...... Bestaat er eenig gevaar?"

"Hoegenaamd geen", antwoordde Hector. "De zee dringt niet verder dan
vijf of zes meter de grot binnen. Maak u maar niet bang, want wij
kunnen er in de eerste twee uren niet uitkomen".

Mijnheer Chabre werd boos. Zou men dan niet kunnen eten? Hij was
hongerig, hij! En het was al een heel vervelende grap!

Al brommende, ging hij op het korte gras zitten, en plaatste zijn
parasol aan zijn linker- en zijn mandje aan zijn rechterhand.

"Ik zal wachten, er valt niets anders aan te doen!" riep hij. "Keer
tot mijne vrouw terug, en zorg dat zij geen kou vat".

In de grot ging Hector naast Estella zitten. Na een tijdlang gezwegen
te hebben durfde hij het wagen hare hand te grijpen en zij trok deze
niet terug. Zij staarde voor zich uit. De schemering viel in, een stof
van schaduw deed langzaam aan de wegstervende zon verbleeken. Aan
den horizon nam de hemel een teerkleur aan, zacht violet getint, en
de zee strekte zich, van lieverlede donker wordende, uit, zonder een
enkel zeil. Meer en meer drong het water de grot binnen, met zacht
gedruisch de doorschijnende kiezelsteentjes voorrollende. Het bracht
heel de weelde der zee mede, een streelende stem, een doordringende
geur, beladen met verlangens.

"Estella, ik heb u lief", herhaalde Hector, en hij bedekte hare handen
met kussen.

Zij antwoordde niet, zij was als verstikt, zij gevoelde zich als
opgeheven door die aanwassende zee. Thans half uitgestrekt op het
fijne zand, geleek zij eene dochter der wateren, die overvallen en
reeds weerloos zou zijn. En eensklaps drong de stem van mijnheer
Chabre vroolijk en luchtig tot hen door.

"Hebt gij geen honger? Ik kom er van om!... Gelukkig heb ik mijn
mes bij mij. Ik neem reeds een voorproefje, weet gij, ik eet de
krabben op".

"Ik heb u lief Estella", herhaalde Hector, die haar in zijne armen
gestrengeld hield.

De avond was zeer donker, de witte zee verlichtte den hemel. Aan den
ingang der grot, slaakte het water een lange klacht, terwijl onder
het gewelf een laatste schemering van daglicht was weggestorven. Een
geur van vruchtbaarheid steeg uit de levende golven op. Estella liet
langzaam het hoofd op Hector's schouder neerzinken. En de avondwind nam
hunne zuchten mede. Daarboven, bij het licht der sterren, at mijnheer
Chabre werktuigelijk zijne schelpvisch op. Hij at er zich ziek aan,
en slikte alles, zonder brood naar binnen.



Het was negen maanden na haar terugkeer te Parijs, dat de mooie
mevrouw Chabre het levenslicht aan een jongen schonk. Mijnheer Chabre
nam verrukt dokter Guiraud ter zijde en herhaalde vol trots:

"Het zijn de krabben, ik durf er de hand voor in het vuur
steken!.... Ja, een mand vol krabben, die ik op zekeren avond heb
gegeten, o! onder zeer bijzondere omstandigheden...... Maar toch had ik
nooit gedacht, dokter, dat schelpvisch zulk eene kracht zou bezitten".






DE HERLEVING

Door EMILE ZOLA.


Na een ziekte van drie dagen ben ik op een Zaterdagmorgen om zes uur
gestorven. Mijn arme vrouw zocht een poosje in den koffer, waarin
zij 't linnengoed bewaarde. Toen zij opstond en mij zag liggen,
met geopende oogen, zonder de geringste ademhaling, raakte zij mijn
gezicht aan en boog zich over mij heen, nog altijd geloovende aan een
bezwijming. Daarna viel die angst haar op 't lijf en als waanzinnig
riep zij uit, in tranen losbarstende:

"Mijn God, mijn God! Hij is dood!"

Ik hoorde alles, doch de klanken klonken mij zwak toe, alsof zij van
verre kwamen. Mijn linkeroog alleen nam nog een schemer van licht
waar, een witachtigen glans, waarin de voorwerpen zich schenen op
te lossen; mijn rechteroog was volkomen verlamd. 't Was een soort
verdooving van mijn gansche lichaam, alsof een bliksemstraal mij had
ter aarde geslagen.

Mijn wil was weg; geen zenuw van mijn lichaam gehoorzaamde mij meer.

En in dezen staat van vernietiging leefden mijn gedachten alleen,
langzaam en traag, maar helder en klaar.

Mijn arme Marguerite weende, terwijl zij op de knieën voor 't bed lag,
op wanhopigen toon uitroepende:

"Hij is dood, o God, hij is dood!"

Was dit dus de dood, die wonderlijke toestand van gevoelloosheid,
dit vleesch met machteloosheid geslagen, terwijl het verstand niet
ophield te werken? Was het mijn ziel, die zich in mijn hersenen had
terug getrokken, alvorens voor goed haar vleugelen uit te slaan? Sinds
mijn kindsheid leed ik aan zenuwtoevallen. Nog klein zijnde, hadden
wreedaardige koortsen mij op den rand van 't graf gebracht. Zoo
zachtjes aan was mijn omgeving er aan gewoon geraakt mij ziekelijk
te zien en ik zelf had Marguerite verboden een geneesheer te halen,
toen ik den dag na onze aankomst te Parijs, in de rue Dauphine,
waar wij gemeubileerde kamers hadden, te bed was gaan liggen.

Met wat rust zou ik wel wat opknappen; 't was niet anders dan
vermoeienis van de reis. Ik was evenwel buitengewoon angstig. Wij
hadden in alle haast de provincie verlaten, arm en nauwelijks in
staat om te kunnen wachten op het eerste maandgeld, dat ik beuren
ging als boekhouder.

En nu sleepte de ziekte mij ten grave.

Was dit echter wel de dood? Ik had mij voorgesteld een nacht nog
zwarter, een stilte nog grooter. Reeds als kind was ik bang om te
sterven. Daar ik teer en zwak was en de menschen mij medelijdend
liefkoosden, voelde ik wel dat ik geen lang leven zou hebben en men
mij vroegtijdig onder den grond zou stoppen. De gedachte aan de koude
aarde maakte mij zoo angstig, dat ik mij aan de idée niet wennen kon,
schoon zij mij dag en nacht vervolgde. Grooter wordende was deze indruk
mij bijgebleven. Een enkele maal, na dagen van langdurige overdenking,
meende ik mijn vrees overwonnen te hebben.--Wel ja, men stierf en dan
was het uit; de heele wereld zou eens sterven, niets kon gemakkelijker
en beter zijn. Ik begon er bijna om te lachen en keek den dood vlak in
't gezicht. Daarna beving mij plotseling een kille huivering en het
was alsof een reuzenhand mij boven een gapenden afgrond heen en weer
slingerde. En de gedachte aan den vochtigen grond rees weer bij mij op
en verdreef al mijn rust en kalmte. Wat ben ik 's nachts niet dikwijls
met een schok wakker geworden, niet vermoedende welke ijskoude adem
mijn slaap had verdreven, de handen vouwende en stamelend: "Mijn God,
mijn God! ik moet sterven!" Een ontzettende angst beklemde mijn borst,
de noodzakelijkheid van den dood scheen mij allerverschrikkelijkst
toe in de nevelen van 't ontwaken.

Slechts met moeite kwam ik weer in slaap, de sluimering verontrustte
mij, zoozeer geleek hij op den dood. Als ik de oogen eens sloot om
ze niet weer open te doen!

Ik weet niet of anderen ook die kwellingen verduurd hebben. Zij hebben
mijn leven verwoest. De dood stelde zijn koud lichaam tusschen mij
en al wat ik lief had. Ik herinner mij nog de gelukkige oogenblikken,
welke ik in 't bijzijn van Marguerite doorbracht. Gedurende de eerste
maanden van ons huwelijk, als zij 's nachts aan mijn zijde sliep en
ik aan haar dacht, het hoofd vervuld van schoone toekomstdroomen, dan
bedierf de gedachte dat wij ééns moesten scheiden al mijn vreugde,
maakte een einde aan al mijn hoop. Ja, wij zouden elkander moeten
verlaten, misschien morgen, misschien vandaag nog. En een vreeselijke
wanhoop maakte zich van mij meester, ik vroeg mij af waartoe het
geluk van 't samenzijn dan wel diende, daar 't moest uitloopen op een
losrukken van de teederste banden. Mijn verbeelding drong al verder
door in dien treurigsten der toestanden.

Wie zou het eerste heengaan, zij of ik? Die onzekerheid deed mij
de tranen in de oogen krijgen, bij de gedachte aan ons verwoeste
jonge leven. De beste oogenblikken van mijn bestaan had ik plotseling
vlagen van droefgeestigheid, welke niemand begreep. Had ik het een of
andere gelukje gehad, dan verwonderde men er zich over mij treurig te
zien. Dat kwam doordat plotseling de gedachte aan mijn vernietiging als
een bliksemstraal door het ijle lichaam van mijn geluk was geschoten.

Het verschrikkelijke "waartoe dient dat alles?" klepte als een
doodsklok in mijn ooren. Het verschrikkelijkste van mijn kwelling
was echter, dat ik haar met een soort geheime vrees moest verborgen
houden. Ik durfde niemand mijn nood klagen. Zij aan zij liggende,
sidderen man en vrouw soms met éénzelfde huivering als het licht is
gedoofd; geen van beiden spreekt, want men praat niet over den dood,
evenmin als men sommige obscene woorden uitspreekt. Men is zoo bang
voor hem zooals men de teekenen zijner sekse verbergt.

Over al die dingen dacht ik na, terwijl ik mijn lieve Marguerite hoorde
weenen. Het speet mij zoo dat ik geen middel wist om haar verdriet
te verzachten, door haar te zeggen, dat ik niet meer leed. Als de
dood werkelijk niet anders was dan deze verdooving van het lichaam,
dan had ik toch ongelijk gehad hem zoo te vreezen.

't Was een toestand van weldadige rust, waarin men geen pijnen
meer voelde, geen zorgen meer kende. Mijn geheugen vooral was
buitengewoon helder en mijn geheele leven ontrolde zich voor mij als
een panorama. Een vreemde en onverklaarbare aandoening maakte zich
van mij meester; het was of een verre stem mijn levensgeschiedenis
in het oor fluisterde.

Op onzen trouwdag, te Guérande, herinner ik mij dat zij in tranen
is uitgebarsten en toen wij weer thuis kwamen moest zij van japon
veranderen, daar degene, dien zij had gedragen, doornat was van
de regen.

Toen ik zeven jaar was, ging ik daar met mijn vader dikwijls heen en
traden wij daar om flensjes te eten het vervallen huis binnen van de
ouders van Marguerite welke uit de bewerking der naburige zoutgroeven
een schamel bestaan schepten.

Daarop herinnerde ik mij het college te Nantes, waar ik groot werd,
mij vervelend tusschen de oude muren en met het voortdurend verlangen
in mij naar de wijde horizonten van Guérande, de groote moerassen,
die zich uitstrekten zoover het oog reikte, aan den voet van de stad
en de groote zee, overwelfd door den oneindigen hemel.

Aan den horizont dezer zonnige herinneringen, dook plotseling een
groote wolk op; mijn vader stierf en ik kreeg een betrekking bij de
administratie van het ziekenhuis, waar ik een eentonig leven ging
leiden, slechts opgevroolijkt door de bezoeken, welke ik Zondags
bracht aan het oude huisje aan den weg naar Piriac. De zaken gingen
daar hoe langer hoe slechter; de zoutgroeven brachten bijna niets
meer op en de landstreek ging meer en meer achteruit. Marguerite was
toen nog maar een kind. Zij hield veel van mij, omdat ik haar nu en
dan voortduwde in den kruiwagen. Later, den morgen toen ik haar ten
huwelijk vroeg, begreep ik aan haar verschrikt gelaat, dat zij mij
afschuwelijk vond. De ouders stemden echter dadelijk toe, daar dit
huwelijk hen aanmerkelijk zou verlichten, en zij, onderworpen als
altijd, zeide toen geen neen. Eenmaal gewend aan de idee mijn vrouw
te zullen worden, schikte zij zich in haar lot.

Vooral de herinnering aan een plekje dicht bij Guérande aan den weg
naar Piriac, was bijzonder levendig. De weg draait daar eenigszins
en een klein dennenbosch bedekt de rotsachtige helling.

Ziedaar de geschiedenis van mijn jeugd. Geruimen tijd hebben wij in
het kleine plaatsje geleefd. Een goeden dag echter, van mijn werk
terugkomende, vond ik mijn vrouw in tranen badende. Zij verveelde
zich zoo, zij wilde weg, de wereld in. Door iederen stuiver, dien ik
niet direct noodig had, te besparen, had ik na verloop van een half
jaar een klein spaarpotje gemaakt; eenige werkzaamheden buiten de
kantooruren hadden mij hierbij geholpen.

Een oud vriend mijner familie deed sinds geruimen tijd moeite om een
betrekking voor mij te Parijs te vinden; eindelijk het bericht van zijn
slagen ontvangende, nam ik mijn vrouw mede, gelukkig haar verveling te
kunnen doen eindigen. In den trein lachte zij. De banken der 3de klasse
waren 's nachts een te harde rustplaats en ik nam haar op mijn knieën,
opdat zij niet al te zeer het gemis van ons mollig bed zou voelen.

Dit wat het verleden aangaat.

Thans ben ik dood; in het smalle ledikant dat op deze gemeubileerde
gehuurde kamer staat, ben ik zooeven gestorven en mijn vrouw ligt op
de knieën voor mijn leger en schreit.

De witte vlek, die lang in mijn linker oog schitterde, verbleekt
langzamerhand; ik herinner mij de kamer echter volkomen. Links stond
de latafel, rechts was de schoorsteen, waarop in 't midden een pendule
zonder slinger onveranderlijk zes minuten over tienen aangaf. Het
venster zag in de zwarte diepte der rue Dauphine uit. Daardoor bewoog
zich geheel Parijs met een gedreun dat de ruiten er van rinkelden.

Wij kenden te Parijs niemand. Wij hadden ons vertrek zooveel mogelijk
vervroegd en eerst den volgenden Maandag verwachtte men mij op het
kantoor.

Toen ik het bed moest houden, ondervond ik een vreemde gewaarwording;
't was of ik, na een reis van vijftien uren in den trein en het wilde
rumoer der drukke straten, in deze kamer werd gevangen gehouden.

Mijn vrouw had mij met haar glimlachende goedheid opgepast, doch ik
voelde hoezeer zij was ontroerd.

Van tijd tot tijd begaf zij zich naar het venster en zag de straat
in; doodsbleek keerde zij terug, verschrikt door het groote Parijs,
waar van elke steen haar onbekend was en dat loeide en bruiste aan
hare voeten.

Wat zou zij doen als ik het bed niet meer kon verlaten, wat moest zij
beginnen in deze reuzenstad, zonder steun alleen, van alles onwetend?

Marguerite had mijn hand, die machteloos van het bed afhing, in de
hare genomen en kuste die, terwijl zij half-waanzinnig herhaalde:

"Olivier, antwoordt mij dan toch...... Mijn God hij is dood! hij
is dood!"

De dood was dus niet de totale vernietiging van het gansche zijn, want
ik hoorde en dacht. Het eindelooze niets was sinds mijn kindschheid
een schrikbeeld voor mij geweest. Ik kon mij die geheele vernietiging
van mijn wezen niet voorstellen, een eeuwen en eeuwen lang niets,
totaal niets zijn, zonder dat ooit dat bestaan weer een aanvang nemen
kon. Ik huiverde soms als ik in een courant het jaartal las van de
toekomstige eeuw: dan zou ik niet meer leven en dat toekomstjaar,
dat ik niet zien zou, waarin ik niet meer zijn zou, vervulde mij
met angst en ontzetting. Was ik niet de wereld en zou alles niet
vernietigd worden, als ik vernietigd werd?

Over het leven te kunnen denken als men dood is, dat was altijd mijn
verlangen geweest. Dit was echter ongetwijfeld de dood niet. Ik zou
aanstonds weer tot het leven terugkeeren, dat voelde ik. Ik zou
mij uit het bed voorover buigen en Marguerite weer in mijn armen
sluiten. Wat een vreugde, te weten dat wij weder vereenigd waren,
wat zouden wij elkander nog meer beminnen!

Ik zou nog twee dagen nemen om wat uit te rusten en daarna zou ik
mijn nieuwe betrekking aanvaarden.

Een nieuw en gelukkig leven zou voor ons liggen.

Marguerite had ongelijk zich zoo wanhopig te toonen; ik voelde nu de
kracht in mij het hoofd om te wenden, maar aanstonds als zij weder
uitriep: "Hij is dood! mijn God, hij is dood!" zou ik haar een kus
op het voorhoofd drukken en haar toefluisteren, heel zacht, om haar
niet te verschrikken:

"Wel neen, lief kind. Ik sliep alleen maar. Gij ziet wel dat ik leef
en u bemin".




II.


Op het gesnik van Marguerite wordt plotseling de deur geopend en een
stem roept uit:

"Wat scheelt er dan aan, buurvrouw?...... Weer een crisis zeker,
nietwaar?"

Ik heb die stem herkend. 't Was die van een oude dame, juffrouw Gabin,
die op dezelfde verdieping woonde als wij. Met ons lot begaan, had
zij zich sedert onze aankomst zeer behulpzaam getoond. Al aanstonds
had zij ons haar geschiedenis verteld. Een onmeedoogend huisheer had
den vorigen winter haar meubelen doen verkoopen en sinds dien tijd
had zij met haar dochtertje Adèle, een meisje van tien jaar, hier
een gemeubileerde kamer betrokken. Beiden maakten zij lampenkappen,
waarmee zij hoogstens een gulden daags verdienden.

"Mijn God, is het al gedaan?" vroeg zij zachter sprekende.

Ik merkte dat zij nader trad. Zij zag mij aan en bevoelde mij,
terwijl zij zeide:

"Arme kleine! arme kleine!"

Marguerite snikte als een kind. Juffrouw Gabin hielp haar opstaan en
deed haar in den fauteuil neerzitten, die dicht bij den schoorsteen
stond. Toen beproefde zij haar te troosten. "Gij moet uzelf niet
geheel van streek maken. Toen ik Gabin verloor, deed ik even als gij;
ik heb in drie dagen geen nat of droog gebruikt. Dat geeft echter
alles niets, integendeel het maakt den toestand nog erger...... Wees
toch in 's hemelsnaam verstandig".

Langzamerhand snikte Maguerite minder luid. Zij was buiten machte,
slechts nu en dan barstte zij nog eens in een tranenstroom los. In
dezen tusschentijd nam de oude dame bezit van de kamer, alsof het de
hare was.

"Vermoei je met niets, herhaalde zij. Dédé is juist wat werk
wegbrengen; buren moeten elkaar helpen, zeg ik altijd...... Zeg eens
uw koffers zijn nog niet eens heel uitgepakt; er is toch linnengoed
in de latafel, niet waar?"

Ik hoorde haar de latafel openen. Zij nam ongetwijfeld een servet,
dat zij op de tafel uitspreidde. Eindelijk hoorde ik haar een lucifer
aanstrijken en ik begreep dat zij een der kaarsen op den schoorsteen
aanstak. Ik volgde ieder harer bewegingen en gaf mij rekenschap van
haar minste daden.

"Die arme mijnheer", hoorde ik haar zeggen, "'t Is goed dat ik u heb
hooren schreien".

De lichtglans, dien ik tot nog toe vaag in mijn linkeroog had
opgevangen, verdween plotseling.

Juffrouw Gabin kwam mij de oogen dicht doen. Den druk harer vingers
had ik niet gevoeld. Toen ik evenwel begreep wat er gebeurd was,
voelde ik een koude rilling mij verstijven.

De deur was onderwijl weder geopend, en Dédé, het kleine meisje van
tien jaar, trad binnen, op schellen toon roepende:

"Mama! mama! ha, ik wist wel dat u hier waart. Zie eens hier, drie
francs en twee centimes...... Ik heb twintig dozijn lampenkappen
weggebracht".

"St! St! Stil toch!" zei haar moeder tevergeefs. Daar de kleine niet
ophield, wees zij haar op het bed en ik voelde dat Dédé verschrikt
terugweek naar de deur.

"Slaapt mijnheer?" vroeg zij zachtjes.

"Ja, ga nu maar spelen!" antwoordde juffrouw Gabin.

Het kind verwijderde zich echter niet. Ongetwijfeld staarde zij
mij met groote verschrikte oogen aan, vaag den rechten toestand
begrijpende. Plotseling scheen zij door een wilde angst te worden
aangegrepen, zij liep weg, een stoel omstootende.

"Hij is dood, mama, hij is dood!"

Eenige oogenblikken van diepe stilte volgden. Marguerite, doodelijk
vermoeid in haar fauteuil liggende, schreide niet meer. Juffrouw Gabin
zwierf aldoor door de kamer. Op zachten toon vervolgde zij den loop
harer gedachten:

"De tegenwoordige kinderen begrijpen toch alles! Daar heb je die kleine
bijvoorbeeld. De hemel weet hoe 'n goede opvoeding ik haar geef. Als
ik haar een boodschap laat doen of wanneer zij het werk wegbrengt,
tel ik de minuten, welke zij wegblijft, om te zien of zij langs den
weg vliegt of niet. Zij begrijpt alles en met een oogopslag heeft
zij nu al gezien hoe de zaken staan. Toch heeft zij nog maar eens een
doode gezien, haar oom François, en toen was zij nog maar vier jaar
oud. De tegenwoordige kinderen zijn echter geen kinderen meer". Voor
de variatie stapte zij op een ander onderwerp over:

"Zeg eens, mijn beste, je moet zoo zachtjes aan om de noodige
formaliteiten denken, het aangeven op 't stadhuis en de noodige
toebereidselen maken voor de begrafenis. Je bent echter niet in een
toestand om, je met al die dingen te bemoeien...... Ik zal je helpen,
hoor. Wil ik eens zien of mijnheer Simoneau thuis is?" Marguerite
antwoordde niet.

Dit alles woonde ik bij als iemand, die iets heel van verre
aanschouwt. Soms scheen het mij toe of ik door de kamer zweefde als
een teere vlam, terwijl een vreemde wanstaltige massa, mijn lichaam,
bewegingloos op het bed lag uitgestrekt. Ik had zoo gaarne gezien dat
Marguerite de hulp van dien mijnheer Simoneau van de hand gewezen
had. Gedurende mijn kortstondige ziekte had ik hem drie of vier
malen gezien. Hij bewoonde een naburige kamer en betoonde zich zeer
gedienstig. Juffrouw Gabin had ons medegedeeld dat hij zich maar
tijdelijk te Parijs ophield, waar hij eenige oude schuldvorderingen
inde van zijn vader, die onlangs gestorven was. 't Was een groote
knappe jonge man, sterk gebouwd. Ik verwenschte hem, misschien wel
alleen omdat hij er zoo gezond en sterk uitzag. Den vorigen dag was
hij nog bij ons geweest en ik was er verre van aangenaam door gestemd
geworden hem zoo naast Marguerite te zien zitten. Zij was zoo lief,
zooals zij daar naast hem zat.

Met doordringende blikken had hij haar aangezien, terwijl zij hem
glimlachend toevoegde, dat zij het zoo hartelijk vond, dat hij nog
eens naar ons kwam zien.

"Daar is mijnheer Simoneau al," zei juffrouw Gabin, de kamer weer
binnentredende. Hij duwde de deur zachtjes open. Marguerite barstte
opnieuw in tranen uit. De tegenwoordigheid van dezen vriend, den
eenigen man, dien zij kende, wekte opnieuw haar droefheid op. Hij
beproefde niet haar te troosten. Zien kon ik hem niet, doch in de
duisternis, die mij omringde, riep ik zijn gestalte voor mijn gedachten
op en ik onderscheidde hem duidelijk, verdrietig de arme vrouw in
zoo'n treurigen toestand te vinden. Wat moest zij niet schoon zijn,
zooals zij daar zat, haar blonde haren losgeknoopt, met haar bleek
gelaat, de kleine handjes gloeiende van de koorts.

"Beschik vrij over mij, juffrouw," zeide Simoneau zacht. "Wanneer
u mij met alles wilt belasten......" Zij antwoordde hem slechts met
eenige afgebroken woorden.

Toen de jonge man zich terugtrok trad juffrouw Gabin op hem toe;
ik hoorde dat zij, langs mij heengaande, hem van geld sprak. 't
Kostte altijd veel geld en zij vreesde dat de arme vrouw geen cent
meer bezat. In ieder geval kon men haar eens vragen. Simoneau wist
echter de oude vrouw het zwijgen op te leggen. Hij wilde niet dat
men Marguerite met iets lastig viel. Hij zou naar 't stadhuis gaan
en zorgdragen voor de begrafenis.

Toen het weer stil werd, vroeg ik mij af of die verschrikkelijke
toestand lang zou duren. Ik leefde, want ook zelfs de kleinste
bijzonderheden ontgingen mij niet. Opnieuw beproefde ik mij van mijn
toestand rekenschap te geven. Ik moest in een dier toestanden van
verlamming zijn, waarover ik zoo dikwijls had hooren spreken. Reeds
in mijn jeugd was ik aan dergelijke aanvallen onderhevig geweest,
die soms uren aanhielden. Ongetwijfeld bevond ik mij weder in een
dergelijken toestand, die mij stijf en onbewegelijk maakte als een
doode en mijn omgeving in den waan bracht dat ik gestorven was. Het
hart zou evenwel weer beginnen te kloppen en het bloed zou opnieuw
door mijn lichaam stroomen om kracht te geven aan mijn zenuwen en
spieren; ik zou weer ontwaken en Marguerite troosten.

Zoo redeneerende beproefde ik mijzelven geduldig te stemmen.

Uren verliepen. Juffrouw Gabin had haar dejeuner
medegebracht. Marguerite weigerde echter ieder voedsel.

De namiddag ging voorbij. Door het venster daalden de geluiden uit
de rue Dauphine naar binnen.

Eenige beweging aan den koperen kandelaar, die op het marmeren
waschtafeltje stond, deed mij vermoeden dat men de kaars verwisselde.

Eindelijk kwam Simoneau terug.

"Wel?" vroeg hem de oude vrouw op zachten toon.

"Alles is in orde", antwoordde hij. "Morgen om elf uur wordt hij
begraven...... Maak u over niets bezorgd en spreek er niet over met
de ongelukkige vrouw."

Niettemin herhaalde juffrouw Gabin:

"De dokter is nog niet gekomen voor de lijkschouwing".

Simoneau zette zich naast Marguerite, sprak haar moed in en
zweeg. "Morgen om half elf uur wordt hij begraven." Die woorden klonken
in mijn ooren als het luiden van een doodsklok. En die dokter, die
komen moest voor den lijkschouw, zooals juffrouw Gabin zei! Hij zou
doen wat hij kon om mij weer te doen ontwaken. In angstige spanning
wachtte ik op zijn komst.

De dag ging echter zonder wederwaardigheden voorbij.

Juffrouw Gabin was, om, geen tijd te verliezen, haar lampenkappen gaan
halen. Marguerite vroeg zij verlof Dédé weer bij haar te mogen hebben;
"'t is niet goed," zeide zij, "dat kinderen zoolang alléén zijn."

"Kom dan maar weer hier," zei ze zacht, de kleine meetroonende,
"doch pas op en kijk dien kant niet, of je zal hebben".

Zij verbood haar mij aan te zien, daar zij dit minder welvoegelijk
vond. Dédé zag mij echter van terzijde ongetwijfeld voortdurend aan,
want ik hoorde hoe haar moeder haar op den arm sloeg en op driftigen
toon herhaalde:

"Werk of je gaat weer heen en dan komt vannacht die mijnheer je aan
je beenen trekken."

Moeder en dochtertje zaten beiden aan onze tafel.

Het geluid der schaar, die nu en dan in de lampenkappen knipte,
drong flauw tot mij door; een secuur werkje zeker, want het knippen
ging uiterst langzaam. Om mijn klimmende angst te stillen, telde ik
de keeren.

Slechts het geritsel der scharen klonk door het vertrek.

Marguerite was zeker van vermoeienis in slaap gevallen. Twee maal
stond Simoneau op. De gedachte, dat hij van Marguerite's slaap zou
gebruik maken om heur haren met zijn lippen aan te raken, kwelde
mij ontzettend.

Ik kende dien man in 't geheel niet en toch wist ik dat hij mijn
vrouw beminde. Een lachje van de kleine Dédé verbitterde mij nog meer.

"Waarom lach je zoo gek?" vroeg haar heur moeder. "Pas op of ik breng
je weer buiten...... Kom, vertel eens, waar lachte zoo om?"

Het kind stamelde. Zij had niet gelachen, zij had gehoest. Ik voor
mij geloofde dat zij had gezien hoe Simoneau zich over Marguerite
boog en dat haar dit allerdwaast had toegeschenen.

Toen de lamp was opgestoken, werd er weer geklopt.

"Ha! daar is de dokter", zei de oude vrouw.

Inderdaad was het de dokter. Hij verontschuldigde zich volstrekt niet
over zijn late komst. Ongetwijfeld was hij dien dag al verscheidene
trappen op en af geweest. Daar de lamp de kamer maar flauwtjes
verlichtte, vroeg hij:

"Is het lichaam hier?"

Marguerite was bevende opgestaan. Juffrouw Gabin had Dédé buiten
de deur gezet, daar een kind niet overal bij behoefde te wezen;
zij deed ook alle moeite mijn vrouw naar het venster te krijgen,
teneinde haar het onaangename gezicht te sparen.

De geneesheer naderde met haastige schreden. Ik giste dat hij moe,
druk en ongeduldig was. Had hij mijn hand aangeraakt? Had hij de zijne
op mijn hart gelegd? Ik wist het niet, doch het scheen mij toe dat hij
zich alleen maar met een onverschillig uiterlijk over mij had gebogen.

"Zal ik de lamp nemen om u bij te lichten?" vroeg Simoneau op
beleefden toon.

"Neen, niet noodig," antwoordde de dokter zacht. Wat? Niet noodig! Die
man had mijn leven in zijn hand en oordeelde 't niet noodig mij
nauwkeurig te onderzoeken. Ik was niet dood. O, ik had het zoo gaarne
willen uitschreeuwen: "Ik ben niet dood!"

"Hoe laat is hij gestorven?" hernam hij.

"Vanmorgen om zes uur", antwoordde Simoneau.

Een storm van woede stak in mij op. O, niet te kunnen spreken, geen
lid te kunnen verroeren!

De dokter ging voort:

"'t Is vreeselijk ongezond weer...... Niets is zoo vermoeiend als
die eerste lentedagen".

En hij verwijderde zich. Mijn leven was het dat daar heen ging. Kreten,
tranen, vloeken verstikten mij, verscheurden bijna mijn toegeschroefde
keel. O, die ellendeling, dien de gewoonte tot een machine had gemaakt,
en die aan het doodsbed kwam enkel en alleen om een formaliteit te
vervullen. Die man wist dus niets! Zijn heele wetenschap was dus niet
veel meer dan één leugen, dat hij met een enkelen oogopslag niet het
leven van den dood kon onderscheiden. Hij ging heen, hij ging heen!

"Bonsoir, mijnheer", zeide Simoneau.

Een oogenblik van stilte. De geneesheer maakte waarschijnlijk een
buiging voor Marguerite, die zich omkeerde, terwijl juffrouw Gabin
het venster sloot. Daarop hoorde ik hem de kamer verlaten en zijn
schreden kraken op de trap.

't Was dus voorbij! Mijn vonnis was geveld! Mijn laatste hoop verdween
met dien man. Werd ik voor den volgenden morgen elf uur niet wakker,
dan zou men mij levend begraven. Deze gedachte was zoo ontzettend,
dat ik het bewustzijn verloor omtrent alles wat er om mij heen
voorviel. Het was een bezwijming in den dood zelf. Het laatste geluid
dat mijn gedachten nog bereikte, was dat der scharen van juffrouw
Gabin en Dédé.

De treurige doodenwaak begon. Niemand sprak meer. Marguerite had
geweigerd in de naburige kamer te gaan slapen. Zij lag daar achterover
in haar fauteuil, met bleek gelaat en gesloten oogen, aan wier wimpers
de tranen blonken. Stil in het halfduister zat Simoneau tegenover
haar en wendde de oogen niet van haar af.




III.


Met geen mogelijkheid ben ik in staat mijn doodstrijd van dien
morgen te schetsen. De herinnering er aan is mij bij-gebleven als
een benauwden droom, waarin mijn gewaarwordingen zóó wonderlijk,
zóó zonderling waren, dat het mij uiterst moeilijk zou vallen ze te
beschrijven. Wat mijn kwelling nog grooter maakte was mijn hoop op
een plotseling ontwaken. Naarmate het uur van mijn begrafenis nader
kwam, werd mijn angst grooter. Alleen tegen den morgen had ik een
zuiver begrip van de personen en dingen rondom mij. Het geknerp der
jalousiën wekte mij uit mijn verdooving. Juffrouw Gabin had het venster
geopend. 't Moest ongeveer zeven uur zijn, want ik hoorde het geroep
der venters in de straat, de schelle stem van een meisje dat vogelkruid
verkocht en het schorre geschreeuw van een ander, die "wortelen"
riep. Dit ontwakend leven van Parijs stemde mij aanvankelijk kalm;
't scheen mij onmogelijk toe dat men mij onder den grond stopte,
waar alles zoo vol leven was. De herinnering aan een gebeurtenis
stelde mij eveneens gerust. Ik herinnerde mij eens een soortgelijk
geval als het mijne gezien te hebben toen ik nog in betrekking was
aan het hospitaal te Guérande. Een man had daar eveneens vier en
twintig uur achtereen geslapen en zijn slaap was zóó diep geweest
dat de geneesheeren niet wisten wat zij er van zeggen moesten; deze
man was plotseling recht overeind gaan zitten en had aanstonds weder
kunnen wandelen. Ik sliep nu reeds vijf en twintig uur. Als ik om
tien uur wakker werd, zou 't nog vroeg genoeg zijn.

Ik trachtte mij rekenschap te geven van de personen, die in de kamer
waren en van hetgeen zij deden. De kleine Dédé speelde zeker in de
gang, want de deur stond open en een kinderlachje klonk naar binnen.

Simoneau was ongetwijfeld vertrokken; geen enkel geluid verried zijn
aanwezigheid. Alleen de pantoffels van juffrouw Gabin klakten over
den vloer. Eindelijk begon men te spreken.

"Mijn lieve," zei de oude vrouw, "'t is werkelijk verkeerd dat je ze
niet drinkt terwijl ze warm is. 't Zal je goed doen." Zij zei dit tegen
Marguerite en het zachte geluid van een filter op den schoorsteen,
vertelde mij dat men bezig was koffie te zetten.

"Je begrijpt", ging zij voort, "dat ik er bepaald trek in had. Op
mijn leeftijd is het niet alles te waken en 't is zoo triestig 's
nachts als een ongeluk in huis is...... Toe drink eens, mijn beste,
één kopje maar".

Zij dwong Marguerite half een kopje te nemen.

"Hè, dat is warm en doet u goed. Je mag vandaag wezenlijk wel wat
kracht verzamelen...... Wees nu verstandig en wacht in mijn kamer de
dingen af".

"Neen, ik wil hier blijven", antwoordde Marguerite op beslisten toon.

Haar stem, welke ik sinds den vorigen dag niet gehoord had, deed
mij bijzonder aan. Wat was zij veranderd en door de droefheid als
gebroken. O, die lieve vrouw, ik voelde dat zij, als laatste troost,
aan mijn zijde was. Ik wist, dat zij de oogen niet van mij afwendde
en zij mij beweende met haar gansche hart.

De minuten gingen voorbij. Een oogenblik was er een leven aan de deur,
dat ik mij niet verklaren kon.

Men zou gemeend hebben het binnenbrengen van een voorwerp, dat stootte
tegen den muur, terzijde van de smalle trap. Aan het vernieuwde
snikken van Marguerite begreep ik: het was de doodkist.

"Ge komt te vroeg", zei juffrouw Gabin, iet of wat wrevelig. "Zet
haar maar achter het bed".

Hoe laat was het dan. Negen uur misschien.

De kist stond daar dus reeds. Ik zag haar in de duisternis van den
nacht, geheel nieuw, met haar nieuw geschaafde planken. Mijn God, was
dan alles bijna gedaan! Zou men mij dan wegstoppen in dat plankenhok,
dat ik aan mijn voeten voelde? En toch was ik in al mijn droefheid
gelukkig. Marguerite, ondanks haar zwakte, wilde mij de laatste
diensten bewijzen. Zij was het die, geholpen door de oude vrouw,
mij kleedde, teeder en zorgvol als een zuster en een echtgenoote. Bij
ieder kleedingstuk, dat zij mij aandeed, was het mij of zij mij nog
eens in haar armen nam. Haar tranen vielen op mijn gelaat. O, ik had
haar gaarne den kus, die zij op mijn voorhoofd drukte, terug gegeven,
uitroepende: "Ik leef!" Doch machteloos moest ik blijven liggen als
een doode massa.

"Je doet toch verkeerd," zeide juffrouw Gabin, "het is zonde van
de kleeren."

Tusschen haar snikken door antwoordde Marguerite:

"Laat mij maar begaan, ik wil hem het beste medegeven wat wij hebben".

Ik begreep dat zij mij mijn trouwpak aantrok. Ik had nog die kleeren,
welke ik te Parijs slechts hoopte aan te doen op buitengewone
feestdagen. Daarna viel zij afgemat door de inspanning in haar
stoel terug.

Toen hoorde ik plotseling de stem van Simoneau. Ongetwijfeld was hij
juist binnengekomen.

"Zij zijn beneden," fluisterde hij.

"Goed, ze zijn niet al te vroeg," antwoordde juffrouw Gabin, eveneens
op zachten toon. "Zeg dat ze boven komen, wij moeten er een einde
aan maken".

"Ik ben bevreesd voor de droefheid der arme vrouw".

De oude vrouw scheen na te denken. Zij hernam:

"Luister eens, mijnheer Simoneau, goedschiks of kwaadschiks brengt
gij haar naar mijn kamer...... Ik wil niet dat zij hier blijft. We
doen er haar werkelijk een dienst mee...... In een oogwenk is dan
alles gebeurd".

Die woorden vielen als hamerslagen op mijn hart. Simoneau was op
Marguerite toegetreden en smeekte haar niet in de kamer te blijven.

"Bespaar u zelve toch dat verdriet", drong hij aan.

"Neen, neen," zei mijn vrouw, "ik blijf hier, tot het laatste oogenblik
wil ik bij hem blijven. Denk er aan dat ik niets en niemand in de
wereld heb dan hem en dat ik, als hij weg zal zijn, geheel alleen sta".

Zou Simoneau haar werkelijk vastgrijpen en meenemen? Een oogenblik
later klonk een kreet.

Ik wilde overeind springen, woedend als ik was doch mijn lichaam
gehoorzaamde mij niet. Ik lag zoo stil, zoo willoos, dat ik zelfs mijn
oogen niet kon openen, om te zien wat er om mij heen geschiedde. De
worsteling duurde voort, mijn vrouw hield zich aan de meubels vast,
uitroepende:

"Heb medelijden, mijnheer, laat mij los, ik wil niet...."

Hij had haar ongetwijfeld zeer stevig in zijn armen want haar
klachten werden zacht en teer als die van een kind. Toen voerde hij
haar weg en ik stelde mij hem voor, groot en sterk, haar aan zijn
borst drukkende en zij de armen om zijn hals geslagen, gebroken,
zich aan hem overgevende, haar latende leiden waarheen hij wilde.

"Jongens, dat is niet zonder moeite gegaan!" mompelde juffrouw
Gabin. "Nu die van de vloer is, vooruit met de rest!"

In mijn ijverzuchtige woede scheen mij die wegvoering een brutale
aanranding en diefstal toe. Ik had Marguerite sedert den vorigen dag
niet gezien, maar zoolang zij er was, hoorde ik tenminste haar stem
nog. Nu was het echter gedaan, men had haar mij ontstolen, een man
had haar meegevoerd voor ik nog onder den grond was gestopt. En in
die andere kamer was hij met haar alleen, troostte hij haar, ja,
misschien omhelsde hij haar wel. De deur werd opnieuw geopend, ik
hoorde het geluid van zware stappen.

"Gauw wat, gauw wat", zei juffrouw Gabin. "Die dame zou terug kunnen
komen".

Zij sprak tegen onbekende personen, die slechts met een soort gebrom
antwoordden.

"Je begrijpt dat ik geen familielid ben; ik ben maar een buurvrouw. Ik
verdien er niets mee, hoor! 't Is louter goedheid, dat ik mij met de
zaak bemoei. En lang geen prettig zaakje...... Wat heb ik een nacht
achter den rug! 't Was tegen vier uur zelfs koud. Enfin, ik ben altijd
dom geweest op dat punt. Een mensch kan ook te goed zijn".

De kist werd naar 't midden van de kamer getrokken.

Het ontwaken kwam niet, ik was dus veroordeeld.

Mijn gedachten werden minder en ik gevoelde mij zoo afgemat, dat het
mij zelfs een verlichting toescheen geen hoop meer te hebben.

"Men is niet zuinig geweest op het hout," zeide een norsche, krakende
stem. "De kist is veel te lang".

"Wel", voegde een grappenmaker er aan toe, "dan kan hij er zijn gemak
van nemen".

Ik was niet zwaar, iets wat hun zeer aangenaam was, daar zij drie
trappen met mij moesten afdalen. Toen zij mij bij de schouders en de
voeten opnamen, werd juffrouw Gabin plotseling boos.

"Zoo'n duivelsche meid!" riep zij uit, "die moet overal met haar
neus bij zijn...... Wacht, ik zal je leeren door den kier van de deur
te kijken".

't Was Dédé, die de deur een weinig geopend had en haar hoofd naar
binnen stak. Zij wilde mijnheer in de kist zien leggen. Twee klappen
weerklonken, gevolgd door een uitbarsting in tranen. Toen de moeder
weer binnen trad sprak zij de mannen over haar dochtertje.

"Ze is pas tien jaar en overigens een goed kind, alleen wat
nieuwsgierig...... Ik sla haar niet dikwijls, maar ze moet toch leeren
gehoorzaam te zijn".

"Och," zei een der mannen, "zoo zijn alle kinderen.... Als ergens
een doode is, zweven zij daar altoos om heen".

Men had mij recht uitgestrekt en ik kon mij voorstellen nog in mijn
bed te liggen, als mijn rechterarm het niet benauwd gehad had. Dank
zij mijn tengere gestalte lag ik overigens heel goed, verzekerde
men. "Wacht", riep juffrouw Gabin, "ik heb zijn vrouw beloofd hem
een kussen onder het hoofd te leggen".

De mannen hadden echter haast, zij frommelden het kussen onder mijn
hoofd en smeten het laatste ruw neer. Een van hen zocht vloekend
zijn hamer. Men had dien beneden laten liggen en moest hem dus gaan
halen. Het deksel werd op de kist gelegd en 't was of een siddering
mijn lichaam doorvoer toen twee hamerslagen den eersten spijker in
het hout gedreven. Nu was 't gedaan, ik had geleefd. Snel volgde
de eene spijker op den andere, de hamer klopte met regelmatige
slagen. 't Was of men bezig was een kist met koopwaar in elkaar te
hameren. De geluiden drongen nu slechts vaag en zacht tot mij door,
op een vreemde wijze weerklinkende. Het laatste gezegde dat ik in de
rue Dauphine opving, was dat van juffrouw Gabin:

"Zachtjes, voorzichtig! Pas vooral op bij den tweeden trapleuning,
want die houdt niet".

Men droeg mij weg en ik kreeg de gewaarwording alsof ik in zee werd
geworpen en de golven hoog om mij opspatten. Van dat oogenblik af
zijn mijn herinneringen echter zeer onduidelijk.

't Eenige wat ik mij nog goed weet voor te stellen is, dat ik mij
rekenschap trachtte te geven van den weg, dien men met mij nam. Ik
was in Parijs totaal onbekend en wist ook niet waar het reusachtige
kerkhof, waarvan men mij zoo dikwijls had gesproken, gelegen was. Toch
prikkelde het mijn verstand nog om te weten of wij rechts of links
gingen. De rouwkoets schokte nu en dan verbazend. Het gerol der
rijtuigen om mij en het geschuifel der voetgangers, vormden een
verward gedruisch dat vreemd in mijn kist weerklonk. Aan een rustpunt
komende, werd ik gedragen, iets waaruit ik begreep, dat wij aan een
kerk moesten zijn. Toen de rouwkoets zich opnieuw in beweging stelde,
verloor ik ook zelfs het flauwste begrip van 't waar en waarheen.

Het gelui van klokken verkondigde mij echter dat wij weder een kerk
passeerden en uit het zachte rijden en minder schudden van den koets
maakte ik op dat wij een zandweg hadden ingeslagen. Ik was als een
terdoodveroordeelde die ter executie wordt geleid, wezenloos en
versuft, hopende dat het maar spoedig gedaan mag zijn en voor wien
het laatste oogenblik maar niet komt.

Men stond stil en haalde mij uit den rouwkoets. Het gedruisch van het
woelige leven had opgehouden, ik bemerkte dat ik op een stille plaats
was, onder de boomen, de wijde hemel boven mijn hoofd. Enkele personen
volgden zeker de kist, andere bewoners van het hotel, Simoneau enz.;
hun gefluister drong nu en dan tot mij door. Er werd een psalm gezongen
en een priester prevelde een en ander in 't Latijn. Een paar minuten
gingen wij verder. Toen voelde ik dat ik plotseling daalde, de touwen
schaafden rauw langs de kist. Dat was het einde. Een vervaarlijke
schok, als een kanonschot, viel op mijn hoofd, een tweede op mijn
voeten, een andere, nog heviger, op mijn buik. Ik vreesde dat mijn
kist zou splijten. Toen viel ik in zwijm.



Hoe lang heb ik in dezen toestand doorgebracht? Ik weet het niet. Een
eeuw en een seconde duren evenlang in 't eindeloos niets. Ik was
niet meer. Langzamerhand echter drong vaag het bewustzijn dat ik nog
bestond, weder op den voorgrond. Een nachtmerrie maakte zich los van
den zwarten achtergrond, die mijn horizont afsloot. Mijn verbeelding
schiep zich verschrikkelijke beelden en ik droomde wonderlijke droomen.

Ik verbeeldde mij dat mijn vrouw mij te Guérande ergens wachtte;
ik had den trein genomen om haar te ontmoeten. Toen deze onder een
tunnel doorging, weerklonk plotseling een geluid als een rollen van
den donder. Een dubbele instorting had plaats gehad. Geen steen was
op onzen trein neergevallen, de wagens waren ongeschonden gebleven;
alleen de beide einden van den tunnel, voor en achter ons waren
ingezakt en wij bevonden ons dus als 't ware te midden van hemelhooge
bergen. Nu begon een lange en afgrijselijke doodstrijd. Geen hoop was
er op ontzet; er zou wel een maand noodig zijn om den tunnel weer vrij
te maken en dan zou dit nog niet kunnen geschieden dan met de uiterste
voorzorgen en met behulp van reusachtige machines. Wij waren gevangen
in een kelder zonder uitgang. Ons aller dood was slechts een kwestie
van enkele uren.

Dikwijls, ik herhaal het, had mijn verbeelding zulke voorstellingen
in de kleinste bijzonderheden verwerkt. Ik variëerde het drama op
alle mogelijke wijzen. Als acteurs had ik mannen, vrouwen, kinderen,
meer dan honderd personen, welke mij allerlei variaties aanboden. In
den trein bevonden zich eenige levensmiddelen, doch spoedig deed het
gebrek aan voedsel zich voelen en zonder elkaar nu onderling op te
eten, betwistten de ongelukkigen elkander woedend het laatste stuk
brood. Een grijsaard werd met vuistslagen zoo ruw teruggedreven, dat
hij bezweek; een moeder verweerde als een wolvin de laatste beten
van haar kind. In mijn waggon lagen arm in arm twee jonggehuwden
te sterven. Hun laatste hoop was vervlogen en zij bewogen zich niet
meer. De weg was overigens vrij, de reizigers stapten uit, dwaalden
langs den trein, als losgelaten beesten, die hun prooi zoeken.

Alle klassen vermengden zich; een zeer rijk man, een der hoogste
waardigheidsbekleeders weende aan de borst van een werkman, hem
familiaar toesprekende. Slechts een paar lampen hadden gebrand en ook
het vuur der locomotief was gedoofd. Wilde men van den eenen waggon
naar den anderen gaan, dan moest men zich aan de wielen vasthouden
om niet te verdwalen; op deze wijze kon men de locomotief bereiken,
die als een enorme massa ijzer in de duisternis stond. Niets was
verschrikkelijker dan die trein als vastgemetseld onder den grond,
als levend begraven met al zijn reizigers, die een voor een stierven.

Ik schepte er vermaak in tot in de kleinste bijzonderheden af te
dalen. Gehuil en gebrul doortrilde de duisternis. Een buurman, dien
men niet zag, dien men niet wist dat daar was, stootte plotseling
tegen uw schouder, koude en gebrek aan lucht, waren echter dingen waar
ik het meest aan leed. Ik was nog nooit zoo koud geweest, 't was of
een sneeuwmantel om mijn schouders geslagen en een ijskoude motregen
onophoudelijk op mijn hoofd viel en of mijn borst het gewicht torste
van den berg, waaronder wij begraven waren. Daar weerklonk echter
een kreet van hoop. Reeds geruimen tijd hadden wij ons verbeeld een
dof gedreun te hooren en de gelukkige gedachte dat men bezig was aan
onze bevrijding te werken drong zich langzamerhand aan ons op. Een
van ons had een holte in den tunnel ontdekt en wij liepen allen toe
om aan het einde daarvan het klein stukje van den blauwen hemel te
aanschouwen, dat door de opening zichtbaar was. Wij verdrongen ons om
de binnenstroomende frissche lucht in te ademen; ja, nu was er geen
twijfel meer aan: men werkte aan onze bevrijding. En uit aller mond
klonk het: "Gered! Gered!" terwijl de armen werden uitgestrekt naar
het stukje hemelblauw.

Die wilde kreet wekte mij uit mijn verdooving. Waar was
ik? Ongetwijfeld nog in den tunnel. Ik lag recht uitgestrekt en ik
voelde dat rechts en links de harde wanden mijn ledematen drukten.

Ik wilde opstaan, doch stootte hevig het hoofd. Omsloot de rots mij dan
geheel en al? Ook het kleine stukje blauwe hemel was verdwenen. Een
huivering beving mij, ik klappertandde. Plotseling herinnerde ik mij
alles. De schrik deed mijn haren bijna ten berge rijzen.

De vreeselijke waarheid rees in al haar naaktheid voor mij op. Was ik
dan eindelijk ontwaakt uit dien toestand van totale verlamming, waarin
ik zooveel lange uren had doorgebracht? Ongetwijfeld, want ik kon mij
bewegen, ik kon met de handen langs de planken strijken van mijn kist.

Een laatste proef: ik opende den mond, ik sprak, riep Marguerite's
naam. Mijn stem had echter tusschen deze muren van dennenhout een
rauwen harden klank, die mij verschrikte. Mijn God, was het dan toch
waar? Ik kon loopen, het uitschreeuwen dat ik leefde en mijn stem
zou niet gehoord worden, omdat ik opgesloten was, verpletterd onder
de aarde?

Ik verzamelde al mijn krachten om kalm te zijn en ernstig na te denken
over mijn toestand. Was er geen middel om hier vandaan te komen? In
mijn onvaste hersenen begon de droom opnieuw, en bracht ik de opening
in de grot in verband met het graf, waarin ik zuchtte. Mijn wijd
geopende oogen staarden strak in de duisternis. Misschien bespeurde
ik ergens een gat, een spleet, een kiertje licht! Maar er was aldoor
niets, niets dan een onpeilbaar zwarte afgrond. Ik had al mijn
verstand noodig, wilde ik met vrucht aan mijn bevrijding werken,
en daarom verjoeg ik schrikbeelden, die zich aan mij opdrongen en
mijn gedachten in de war brachten.

Het grootste gevaar bestond in gebrek aan lucht, waardoor ik stikken
moest. De toestand van verlamming, waarin ik verkeerd had was oorzaak
geweest dat ik het zoolang zonder lucht had kunnen uithouden, doch
thans, nu mijn longen weer werkten, mijn hart weer klopte, zou ik
stikken, indien ik niet spoedig mij frissche lucht verschafte. Ook
leed ik verschrikkelijk van de koude en ik vreesde weg te sluimeren
in een eindelooze bedwelming als zij, die in de sneeuw vallen om niet
weer op te staan.

Mijzelven voor oogen stellende dat hetgeen, waar ik de grootste
behoefte aan had, kalmte was, voelde ik toch een soort krankzinnigheid
naar mijn hersenen opstijgen. Ik poogde mij rekenschap te geven
van de wijze waarop iemand begraven werd. Ik lag ongetwijfeld in
een vijfjaarlijks graf; dat sloeg aan den eenen kant mijn illusies
den bodem in, daar ik te Nantes opgemerkt had dat de voeteinden der
laatst neergelaten kisten, in de onmiddellijke nabijheid waren der
loopgraven. Ik had in dit geval slechts één plank te verbrijzelen om
te kunnen ontsnappen. Lag ik daarentegen in een anderen hoek en drukte
op mij aan alle zijden een dikke aardlaag, dan ging ik worstelen met
onoverwinnelijke hindernissen. Had ik niet gehoord dat men te Parijs
de kisten wel zes voeten diep liet zakken? Hoe door deze ontzettende
aardlaag heen te komen.

Wanneer het mij lukte het deksel van mijn kist open te krijgen, zou
het zand dan niet op mij vallen en mij oogen en mond vullen? En zou
dat dan geen dood zijn, verschrikkelijker nog dan de andere?

Ik voelde niettemin zorgvuldig om mij heen. De kist was ruim, ik
kon de armen gemakkelijk bewegen. In het deksel ontdekte ik echter
niet één naad. Rechts en links waren de planken slecht geschaafd,
maar sterk en stevig bevestigd.

Ik boog mijn arm en bracht hem langzaam naar 't hoofd. Daar ontdekte
ik in de achterplank een knoest, die onder den druk van mijn vinger
week; met de grootste moeite gelukte het mij eindelijk hem geheel weg
te duwen en mijn vinger thans in de opening brengende, ontdekte ik
aan de andere zijde de vette klammige aarde. Dat bracht mij evenwel
niet veel verder. Het speet mij zelfs de noest weggeduwd te hebben,
alsof de aarde in mijn kist zou kunnen dringen door de opening. Een
andere gedachte hield mij een oogenblik bezig; ik klopte tegen mijn
kist aan alle kanten om te weten te komen of niet ergens rechts of
links een ledige ruimte was. De klank was echter overal dezelfde;
toen ik met den voet klopte tegen den daar aangelegen wand, scheen
het mij toe dat de klank helderder was. Misschien was het evenwel
niet anders dan een gevolg van den weerklank van 't hout.

Nu begon ik, de gebalde vuisten vooruitgestoken, licht te duwen. Het
hout bood weerstand. Ik gebruikte bij een tweede poging ook mijn
knieën, mij halverwege oprichtende. Geen gekraak werd vernomen. Toen,
al mijn krachten inspannende, drukte ik mijn gansche lichaam zoo
hevig, dat mijn botten kraakten. Op dat oogenblik werd ik, geloof
ik gek. Tot nog toe had ik weerstand geboden aan den waanzin, die
als bedwelmende rook opsteeg naar mijn hersenen. Vooral zorgde ik er
voor geen geluid te maken, daar ik begreep dat, indien ik begon te
schreeuwen of te roepen, ik reddeloos verloren zou zijn. Plotseling
begon ik nu echter te schreeuwen, en te huilen. Ondanks mij zelf
stegen de rauwe geluiden uit mijn keel op.

Ik riep om hulp met een stem, welke ik zelf niet herkende, radeloozer
wordende bij elken nieuwen schreeuw, het uitgillende dat ik niet
sterven wilde. Ik zette mijn nagels in het hout en kronkelde mijn
lichaam in allerlei bochten. Hoe lang die crisis duurde weet ik niet,
maar nog voel ik de onweerstaanbare hardheid der planken waarmede ik
worstelde, nog hoor ik het angstgegil, waarmede ik de kleine ruimte
vulde. Een groote afgematheid volgde.

In een toestand van halve wezenloosheid verwachtte ik den dood. De kist
was als van steen; nooit zou het mij gelukken haar te doen splijten;
en deze zekerheid van mijn onmacht ontnam mij den moed om een nieuwe
poging te wagen. Een andere verschrikking, de honger, voegde zich
bij de koude en het gebrek aan lucht. Ik bezweek bijna. De toestand,
waarin ik mij bevond, werd langzamerhand onhoudbaar. Den vinger in
het gat van den noest stekende, krabde ik wat aarde naar binnen en at
die op. Mijn lijden werd er te grooter door. Ik beet in mijn armen,
echter niet zoo ver durvende gaan tot ik bloed proefde; ik omspande
mijn vleesch echter met mijn tanden, begeerig er in te bijten. O, wat
verlangde ik op dat oogenblik naar den dood! Mijn gansche leven had
ik gebeefd en gesidderd voor het eindelooze niets en nu begeerde ik
niets anders, nu riep ik het aan, nu kon het niet zwart en eindeloos
genoeg zijn.

Wat dwaas dien droomloozen slaap, die eeuwigheid van stilte en
duisternis te vreezen! De dood was slechts alleen daarom goed, omdat
hij het gansche zijn met één slag vernietigde. O, weg te zinken in
de aarde, te slapen als de steenen, niets, niets meer te zijn.

Onwillekeurig dwaalden mijn vingers nog langs de wanden. Plotseling
prikte ik mij aan mijn linkerduim en die kleine pijn wekte mij uit
mijn bedwelming. Wat was dat dan? Ik zocht nog eens en herkende een
spijker, een spijker, door den timmerman verkeerd geslagen en die den
rand van de kist niet bereikt had. Hij was lang en buitengewoon puntig,
alleen de kop zat in het deksel en ik voelde dat hij bewoog. Van dat
oogenblik af had ik slechts één gedachte; dien spijker te hebben.

Ik bracht mijn rechterhand over mijn buik heen en begon hem heen en
weer te wiegelen. Hij raakte niet veel losser en ik bemerkte dat
het een heele onderneming was. Dikwijls verwisselde ik mijn hand,
want de linker, met welke ik er niet te best bij kon, werd spoedig moe.

Onderwijl ik hiermede bezig was, rees een heel verlossingsplan in
mijn hoofd op. Die spijker werd mijn redder. Ik moest hem hebben,
't kostte wat het wilde.

Zou ik hem echter vroeg genoeg krijgen? De honger kwelde mij
verschrikkelijk, ik moest rusten, ten prooi aan een afmatting,
die mijn handen machteloos maakte en mijn hersenen hun helderheid
deed verliezen. De druppels bloed, welke uit mijn duim kwamen,
had ik opgezogen. Toen beet ik plotseling diep in mijn arm en dronk
mijn bloed, wakker geschud door den pijn, opgewekt door dien lauwen
zoeten wijn, die mijn mond bevochtigde. Met beide handen den spijker
aanvattende, slaagde ik er eindelijk in hem los te rukken.

Van dat oogenblik af, geloofde ik aan mijn redding.

Mijn plan was eenvoudig. Ik plaatste de punt van den spijker in het
deksel en een lange lijn trekkende poogde ik die al dieper en dieper
te maken tot een volkomen spleet ontstond. Mijn handen verstijfden;
ik hield echter hardnekkig vol. Toen ik meende het hout genoeg te
hebben gespleten, keerde ik mij langzaam om, legde mij op den buik
en mij opheffende op de knieën en ellebogen, drukte ik uit alle
macht. Het deksel kraakte, maar spleet niet. De gleuf was niet diep
genoeg. Weer moest ik mij met groote moeite op den rug leggen en het
werk opnieuw beginnen.

Eindelijk waagde ik een nieuwe poging en ditmaal barstte het deksel
van het eene einde tot het andere.

Ik was nog niet gered, dat was duidelijk, doch de hoop herleefde in
mijn hart. Ik hield op met duwen en bleef een oogenblik beweegloos
zitten uit vrees van onder een zandstorting bedolven te worden. Mijn
plan was mij van het deksel te bedienen als van een schild, terwijl
ik een put zou graven met mijn handen.

Ongelukkig deden zich hier groote bezwaren voor: de klompen aarde,
die zwaar op het deksel drukten, maakten dat ik er geen beweging in
kon krijgen; nooit zou ik den grond bereiken, daar de aarde mij nu
reeds aan alle zijden half verpletterde en mijn gelaat in het slijk
drukte. Een groote vrees kwam opnieuw over mij, toen, mij rechtuit
strekkende om ergens een steun te vinden, ik de plank, welke de kist
aan het voeteind afsloot, voelde wijken.

Nu trapte ik krachtig met de voeten, vermoedende dat daar een graf was,
't welk men bezig was te graven.

Plotseling hingen mijn voeten in 't vrije. Mijn vermoeden was juist
geweest; daar bevond zich een pas gedolven graf. Slechts een kleine
aard laag had ik te doorworstelen om in dat graf te vallen. Groote God,
ik was gered! Een oogenblik bleef ik op den rug liggen op den bodem
van den kuil. Het was nacht. Op het fluweelen hemelveld glinsterden
de sterren. De lentewind wuifde mij nu en dan den geur der bloesems
toe. Lieve God, ik was gered, ik haalde weer adem, ik werd weer
warm. Ik barstte in tranen uit en ik stamelde, de handen vroom
uitgestrekt naar de oneindige ruimte boven mij: "Wat is het goed,
wat is het heerlijk te leven!"




V.


Mijn eerste gedachte was mij naar den bewaker van het kerkhof te
begeven en mij naar huis te laten brengen. Onbestemde gedachten
hielden mij echter terug. Ik zou die menschen ongetwijfeld
verschrikken.--Bovendien, waartoe zou ik mij haasten nu ik weer de
beschikking had over mijn doen en laten? Ik betastte mijn lichaam,
en bemerkte dat ik geen ander letsel bekomen had dan den beet mijner
tanden in den linkerarm; het beetje koorts, dat er gevolg van was,
prikkelde mij en gaf mij een ongehoopte kracht. Zeker, zonder steun
kon ik zeer goed loopen.

Ik haastte mij volstrekt niet. Allerlei gedachten doorkruisten
mijn brein. Dicht bij mij, in den kuil, had ik de gereedschappen
der gravers ontdekt en ik vond het goed het gat dicht te stoppen,
dat door mij gemaakt was, opdat niemand van mijn terugkeer in het
leven kennis zou dragen. Ik handelde echter zoo, zonder nu juist
te weten _waarom_, ik vond het enkel onnoodig dat het overal bekend
ware, alsof het een schande was te leven, wanneer de geheele wereld
mij doodverklaard had. Binnen een half uur was het laatste spoor van
mijn opstanding verdwenen en sprong ik uit den kuil.

Wat een heerlijke nacht! Een diepe stilte heerschte op het kerkhof.

De zwarte boomen stonden daar als onbewegelijke schimmen, temidden der
spookachtige witheid der grafsteenen. Toen ik zocht te bepalen waar ik
mij bevond, zag ik plotseling hoe de helft van den hemel schitterde als
een lucht bij brand. Daar lag Parijs. Ik wandelde dien kant uit, een
laan doorloopende, in de duisternis van het gebladerte. Ik had echter
nog geen vijftig passen gedaan of ik moest van vermoeienis rusten.

Ik zette mij op een steenen bank.

Nu nam ik voor het eerst mijn kleeren in oogenschouw. Ik was geheel
gekleed, zelfs mijn schoenen ontbraken niet. Het eenigste wat ik
miste was een hoed. Hoe dankbaar was ik Marguerite voor de zorgen,
waarmede zij mij had omringd. De gedachte aan haar deed mij weder
opstaan. Ik wilde haar zien.

Aan het einde der laan belemmerde een muur mij den voortgang. Ik klom
op een grafmonument en wist mij boven op den muur te werken. Eenmaal
zoover, liet ik mij aan de andere zijde naar beneden vallen. De schok
was hevig. Gedurende eenige minuten wandelde ik in de verlaten straat,
die het kerkhof omringt. Ik was volkomen onkundig van de plaats,
waar ik was, doch ik herhaalde bij mijzelf, met de stijfhoofdigheid
van een idée fixe, dat ik in Parijs moest terugkeeren en dat ik dan
de rue Dauphine wel zou vinden. Menschen gingen mij voorbij, doch ik
vroeg hen niet naar den weg, wantrouwend, bevreesd mij aan iemand te
verraden. Thans weet ik dat een hevige koorts in mij brandde en mijn
hersenen volkomen in de war waren.

Toen ik eindelijk een ruime straat bereikte, voelde ik alle kracht
mij in eens ontzinken en ik viel machteloos op het trottoir neer.

Gedurende drie weken bleef ik buiten kennis. Toen ik de oogen
weer opsloeg, bevond ik mij in een onbekende kamer. Een man zat
aan mijn bed en paste mij op. Hij vertelde mij niet anders dan
dat hij, mij op een morgen op den boulevard Montparnasse gevonden
hebbende, mij mede had genomen. 't Was een oud-geneesheer, die
geen praktijk meer uitoefende. Toen ik hem bedankte, antwoordde
hij mij dat mijn toestand hem belangwekkend was voorgekomen en dat
hij mij met geen ander doel had meegenomen, dan om mijn ziekte te
bestudeeren. Gedurende de eerste dagen van mijn herstelling stond
hij mij niet toe hem iets te vragen. Van zijn kant trachtte hij ook
omtrent mij niets te weten te komen. Nog acht dagen lang behield
ik het bed, het hoofd nog doodelijk zwak, niet pogende mij iets te
herinneren, daar elke herinnering slechts vermoeienis en verdriet
was. Vrees en schaamte vervulden mijn ziel. Als ik weer uit mocht,
zou ik alles onderzoeken. Misschien had ik in mijn hevige koortsen
een naam laten ontsnappen; de geneesheer maakte echter geen enkele
toespeling op het een of ander. Zijn weldadigheid was bescheiden.

Eindelijk kwam de zomer en op een Juni-morgen kreeg ik verlof
een kleine wandeling te doen. 't Was een heerlijke morgen en de
vroolijke zonnestralen gaven een gloed van jeugd en schoonheid aan
het oude Parijs. Ik wandelde kalm en bedaard, bij iedere dwarsstraat
den voorbijgangers den weg vragende naar de rue Dauphine. Eindelijk
bereikte ik haar en met moeite herkende ik het hotel, waar wij waren
afgestapt. Een kinderlijke vrees beving mij. Als ik plotseling voor
Marguerite stond, zou zij misschien het van schrik besterven. Het
beste was de oude juffrouw Gabin in den arm te nemen. Ik vond het
echter verre van aangenaam tusschen ons beiden een tusschenpersoon
noodig te hebben.

Het huis schitterde in de gouden zonnestralen. Ik had het herkend aan
het restaurant, dat zich op de eerste verdieping bevond en vanwaar wij
dagelijks ons diner bekwamen. Ik sloeg de oogen op naar het laatste
venster van de derde verdieping aan den linkerkant. Het stond wijd
open. Plotseling vertoonde zich in de opening het bovenlijf eener
jonge vrouw; een jonge man, die haar blijkbaar achtervolgde, bracht
het hoofd vooruit en kuste haar in den hals. Dat was Marguerite
niet. Ik verwonderde mij er echter volstrekt niet over haar daar niet
te vinden. Alles scheen mij een droom toe.

Een oogenblik stond ik besluiteloos in de straat er over denkende naar
boven te gaan en het verliefde paartje te ondervragen, dat lachende
uit het venster lag, in de volle zon.

Ik besloot evenwel het kleine restaurant hetwelk beneden was, binnen
te treden. Ik moest volmaakt onkenbaar zijn, door de koorts was mijn
baard verbazend gegroeid en mijn gelaat als met rimpels doorploegd. Mij
aan tafel zettende bemerkte ik juffrouw Gabin, die binnen kwam met een
kop, welken zij met koffie liet vullen; zij vatte voor de toonbank
post en begon met de eigenares des restauratie de nieuwtjes van den
dag te bespreken. Ik luisterde scherp toe.

"Wel", vroeg de eigenares der restauratie, "die arme kleine van drie
hoog is dus besloten?"

"Natuurlijk", antwoordde juffrouw Gabin, "wat kon zij beter
doen! Mijnheer Simoneau had haar zooveel vriendschap bewezen! Hij had
zijn zaken tot een goed einde gebracht, een schitterende erfenis gehad
en stelde haar voor hem te volgen naar zijn geboortestad, om daar haar
intrek te nemen bij een oude tante, die behoefte had aan een persoon,
welke zij geheel kon vertrouwen".

De dame achter de toonbank lachte eens.

Ik boog mij dieper over de courant, die ik met bevende handen
vasthield.

"Natuurlijk loopt dat op een huwelijk uit", hernam juffrouw Gabin. "Ik
heb echter, dat kan ik u verzekeren, niets gezien, dat minder netjes
was. De kleine beweende haar echtgenoot en de jonge man gedroeg zich
in alles bescheiden en beleefd. Gisteren zijn zij vertrokken. Als de
rouw verstreken is, kunnen zij doen wat zij willen."

Op dit oogenblik werd de deur der restauratie geopend en Dédé kwam
binnen.

"Mama, kom je niet boven? Ik wacht op je, kom gauw".

"Dadelijk hoor!" zeide de moeder.

Luisterende naar het gesprek der beide vrouwen, stond het kind daar,
brutaal ondeugend als een kleine straatbengel op het plaveisel van
Parijs opgegroeid.

"Alles daargelaten", ging juffrouw Gabin verder, "kon de doode
niet vergeleken worden met mijnheer Simoneau. Neen, dat was
een beklagenswaardige echtgenoot. Geen cent rijk! Voor een
levenslustige vrouw als juffrouw Marguerite is zoo iemand op den
duur onuitstaanbaar.... Simoneau daarentegen is rijk en sterk als
een reus...."

"O", viel Dédé in de rede, "ik heb hem eens gezien toen hij zich aan
't scheren was. Hij heeft haar onder de armen".

"Wil je wel eens weggaan!" riep de oude vrouw uit, haar een duw
gevende. "Je steekt altijd je neus in zaken, waar je niet mee noodig
hebt".

Tot besluit voegde zij er aan toe:

"Kortom, de andere deed maar verstandig om uit te stappen. 't Was
wezenlijk het beste, dat hij doen kon".

Toen ik mij weer in de straat bevond, liep ik langzaam; mijn beenen
waren als gebroken. Ik leed echter niet al te zeer. Ik lachte zelfs
even, toen ik mijn schaduw op het plaveisel zag. Ja, ik was wèl tenger
en min en 't was misschien een dwaasheid van mij geweest Marguerite
te trouwen. Ik herinnerde mij hoe zij zich te Guérande verveeld had,
hoe zij vol ongeduld haar dagen had doorgebracht in een vermoeiende
eentoonigheid. De lieve vrouw was goed genoeg geweest. Ik had echter
nooit de plaats van minnaar bij haar ingenomen, het was veeleer een
broeder, dien zij in mij beweende.

Waarom zou ik opnieuw haar leven in de war brengen? Een doode is
niet jaloersch. Toen ik het hoofd oprichtte zag ik den tuin van het
Luxemburg voor mij.

Ik ging hem binnen en zette mij in de zon, vervuld van vredige
gedachten. De gedachte aan Marguerite was die aan een lieve
herinnering geworden. Ik zag haar in een provinciestadje gelukkig,
gevierd, bemind; zij was nog schooner geworden en had vijf kinderen:
drie jongens en twee meisjes. Kom, ik had mij een goed mensch getoond
met te sterven en ik mocht al dat goede niet vernietigen met opeens
weer levend te worden.

Sinds dien tijd heb ik veel gereisd en zoowat overal een beetje
geleefd. Ik ben een middelmatig man, die heeft gewerkt en gegeten als
iedereen. De dood verontrust mij niet meer; hij schijnt mij echter
te willen laten leven en ik begin waarlijk bang te worden, dat hij
mij vergeet.







JEAN GOURDON.




I.

Lente.


Op dien dag, het was tegen vijf uur 's morgens, drong de zon vlug en
opgewekt het kamertje binnen, hetwelk ik bewoonde bij mijn oom Lazare,
den pastoor van het gehucht Dourgues. Breede, gele stralen beschenen
mijne gesloten oogleden, en ik werd wakker, in licht badende.

Mijn witgekalkt vertrek, met zijn muren en meubels van wit hout,
had iets zeer opwekkends. Ik ging aan het venster zitten, en keek
naar de Durance, die in haar volle breedte tusschen het donkere groen
van het dal heenstroomde. Frissche koelten bewaaiden mijn gelaat; het
gemurmel der rivier en der boomen, scheen mij naar buiten te roepen.

Heel zachtjes opende ik mijne deur. Om uit te gaan, was ik genoodzaakt
de kamer van mijn oom door te loopen. Ik sloop dus op de teenen voort,
bevreesd als ik was dat de brave man, die nog, met glimlachend gelaat,
in slaap verzonken lag, door het gekraak mijner zware schoenen gewekt
zou worden, en beefde er voor dat ik de kerkklok het Angelus zou
hooren luiden. Sedert eenige dagen, volgde oom Lazare mij overal met
een bedroefde, toornige uitdrukking. Hij zou mij misschien verhinderd
hebben naar den oever der rivier te gaan en mij onder de wilgen
aan den waterkant te verbergen, om er in het voorbijgaan Babet te
bespieden, het lange bruine meisje, dat met de nieuwe lente voor mij
was opgedaagd.

Maar mijn oom was in diepen slaap gedompeld. Ik gevoelde eene
soort wroeging hem te misleiden en op deze wijze te ontkomen. Een
oogenblik bleef ik turen op zijn rustig gelaat, dat verzacht werd
door de sluimering, en geheel verteederd herinnerde ik mij den dag,
waarop hij mij was komen afhalen in de kille, verlaten woning,
waaruit men mijne moeder grafwaarts droeg. Wat al teederheid,
en toewijding en verstandige raadgevingen had hij sedert dien niet
voor mij overgehad! Hij had mij zijne wetenschap en zijne goedheid,
heel zijn verstand en heel zijn hart geschonken.

Een oogenblik kwam ik in de verzoeking hem toe te roepen:

"Oom Lazare, sta op! laat ons samen een wandeling gaan maken, langs
den oever der Durance, door die lanen waarvan gij zooveel houdt. De
frissche lucht en de opgaande zon zullen u goed doen. Gij zult eens
zien welk een eetlust gij bij uwe thuiskomst zult hebben."

Maar Babet, die naar de rivier zou komen, en die ik niet zou kunnen
zien, in hare lichtkleurige ochtendkleeren! Oom zou bij mij zijn,
en dan moest ik de oogen neêrslaan. Het moest heerlijk wezen, languit
uitgestrekt te liggen onder de wilgen, op het fijne gras! Ik voelde
mij aangegrepen door een groot verlangen en, langzaam, voetje voor
voetje en den adem inhoudende, liep ik op de deur toe. Ik daalde de
trap af en begon als een dwaas voort te rennen door de zoele lucht
van dien vroolijken Mei-ochtend.

De hemel was aan den horizon geheel en al wit, met onbeschrijfelijke
blauwe en rooskleurige tinten. De bleeke zon scheen een groote
zilveren lamp, wier stralen in een vloed van licht op de Durance
neêrregenden. En de breede kalme rivier, die zich met traagheid over
het roode zand uitspreidde, liep van de eene zijde van het dal naar de
andere, als het gietsel van een kokend metaal. In het Westen, wierp
eene reeks van lange en uitgeschulpte heuvelen kleine purperkleurige
vlekken tegen den bleeken hemel aan.

Ik bewoonde reeds sedert tien jaren dien afgelegen uithoek. Hoe
dikwijls had oom Lazare mij opgewacht om mij mijne Latijnsche les
te geven! De beste man wilde een geleerde van mij maken. Ik voor
mij bevond mij aan den overkant der Durance, waar ik eksternesten
uithaalde, of eene hoogte ontdekte, welke ik nog nooit te voren
beklommen had. Als ik dan wederkeerde werd mij de les gelezen: het
Latijn was vergeten, mijn arme oom beknorde mij dat ik mijn broek
gescheurd had en rilde somtijds, als hij zag dat het vel daaronder
weggeschaafd was. Het dal behoorde mij toe, was mijn eigendom; ik
had het met mijne beenen bemachtigd en was er, uit recht van liefde,
de ware bezitter van. Wat hield ik niet van dat eindje rivier, van die
twee mijlen der Durance, en hoe goed verstonden wij elkander niet! Ik
kende al de geulen van mijn dierbaren stroom, zijn toornige buien, zijn
bekoorlijkheden, zijn verschillenden aanblik op alle uren van den dag.

Toen ik dien morgen den zoom van het water naderde, werd ik als
verblind haar zoo zacht en zoo blank te zien. Nooit nog had zij zulk
een vroolijk uiterlijk gedragen. Haastig sloop ik onder de wilgen weg
tot eene open plek, waar de zon een groot laken over het zwarte gras
heenwierp. Daar ging ik voorover op den grond liggen, aandachtig
toeluisterende en tusschen de takken door naar het pad kijkende,
waarlangs Babet spoedig moest komen.

"Wat moet oom Lazare toch slapen!" dacht ik.

En ik strekte mij in volle lengte op het mos uit. De zon doordrong
mijne rug van een lauwe warmte, terwijl mijne in het gras verborgen
borst heel en al koel was.

Hebt gij ooit in het gras, van heel nabij de oogen op die halmen
laten rusten? Terwijl ik Babet opwachtte, bekeek ik met de grootste
aandacht een hoopje gras, dat waarlijk een gansche wereld was. In mijn
hoopje gras, bespeurde men straten, kruiswegen, pleinen, ja zelfs
gansche steden. In de diepte ontdekte ik een donkeren achtergrond,
waar de bladeren van de afgeloopen lente van verdriet verrotten;
daartusschen schoten de fijne stengels op, werden zij al langer
en langer en bogen zich op de sierlijkste wijze. Er waren tengere
zuilen, kerken, maagdelijke wouden. Ik zag twee magere insecten,
die te midden van die wereld ronddoolden; zij waren zeker verdwaald,
die arme kinderen, want zij gingen op onrustige, verschrikte wijze
van zuil tot zuil en van straat tot straat.

Het was juist op dat oogenblik dat ik, plotseling opkijkende, heel
boven aan het pad Babet's witte rokken tegen de zwarte aarde zag
afsteken. Ik herkende haar grijze neteldoeksche japon met de kleine
blauwe bloempjes, en terwijl ik dieper in het gras wegdook, hoorde
ik mijn hart tegen den grond aanbonzen, was het mij als bewoog het
mij met kleine schokken op en neêr. Mijne borst brandde thans, ik
gevoelde niet langer de koelheid van den dauw.

Het jonge meisje daalde vlug den weg af. Hare rokken namen, onder
het beroeren van den bodem, golvingen aan, die mij in verrukking
brachten. Ik zag haar van onder naar boven, loodrecht, in heel hare
fiere en gelukkige bevalligheid. Zij vermoede niet dat ik mij daar
achter die wilgen bevond, en liep met vrijen tred voort, zonder zich
te bekommeren om den wind, die een tip van haar gewaad ophief. Ik
bespeurde hare voeten, die heel, heel gauw voortgingen en een stuk
harer witte kousen, zeker zoo breed als eene hand, en dat mij op
zoete en tevens smartelijke wijze deed blozen.

O! van dat oogenblik af zag ik niets meer, noch de Durance, noch
de wilgen, noch de blankheid des hemels. Wat bekommerde ik mij nog
om het dal? Het was niet langer mijn boezemvriend; zijn vreugde en
droefenissen lieten mij volkomen onverschillig. Wat beteekenden
voor mij mijne speelmakkers, de kiezelsteenen en de boomen der
heuvels? Ook al had zij het verkozen, had de rivier gerust eensklaps
kunnen verdwijnen; ik zou haar daarom niet hebben betreurd.

En de lente, ik was heel en al onverschillig voor de lente geworden! De
zon die mij den rug verwarmde, had haar meê mogen voeren, haar en haar
gebladerte, hare stralen, heel haar Mei-morgen, nog ware ik daar in
verrukking blijven liggen, om Babet gade te slaan, zooals zij over
het pad heenliep, onder de heerlijke golvingen harer rokken. Want
Babet had in mijn hart de plaats van het dal ingenomen, Babet was de
lente. Haar toegesproken had ik nooit. Wij kregen beiden een kleur,
als wij elkander in de kerk van oom Lazare ontmoetten. Ik had durven
zweren dat zij mij verfoeide.

Dien dag bleef zij eenige minuten lang met de waschvrouwen staan
praten. Haar welluidende lach drong tot mij door en paarde zich aan
de diepe stem der Durance. Daarna, bukte zij zich om het water te
scheppen in de holte harer hand; maar de oever was steil, en Babet,
die zich voelde uitglijden, hield zich aan de grashalmen vast.

Ik weet niet welk een koude plotseling mijn bloed deed
verstijven. Haastig rees ik overeind, en zonder schaamte, zonder
blozen, snelde ik op het jonge meisje toe. Zij staarde mij verschrikt
aan, en begon toen te glimlachen. Op gevaar af van te vallen, bukte
ik mij op mijn beurt. Ik slaagde erin mijne rechterhand, wier vingeren
ik dichtklemde, met water te vullen en reikte toen dien nieuwen beker
aan Babet toe, haar uitnoodigende daaruit te drinken.

De waschvrouwen lachten. Verlegen als zij was, durfde Babet niet
aannemen, aarzelde zij en wende zij het hoofd ten halve af. Ten
laatste besloot zij er toe en drukte zij zachtkens de lippen op mijn
vingertoppen; maar zij had te lang getalmd, al het water was verdwenen.

Nu barstte zij in lachen uit, werd zij wederom kind en zag ik zeer
goed in dat zij den draak met mij stak.

Ik was heel dwaas. Ik bukte mij opnieuw. Ditmaal schepte ik water
in mijne beide handen, mij haastende haar aan Babet's lippen te
brengen. Zij dronk en ik voelde den lauwen kus van haar mond langs
mijne armen opstijgen tot in mijne borst, die hij van warmte vervulde.

"O! wat moet oom toch goed slapen!" dacht ik tevreden.

Maar op hetzelfde oogenblik, bemerkte ik eene zwarte schaduw aan
mijne zijde, en toen ik mij omgekeerd had, zag ik oom Lazare, in
persoon, op eenige schreden afstands, die Babet en mij met toornige
uitdrukking aankeek. Zijne soutane scheen in de zon geheel en al wit;
in zijne oogen lagen verwijten opgesloten, die mij vervulden van het
verlangen in tranen uit te barsten.

Babet was zeer ontsteld. Zij werd vuurrood en liep heen onder het
stamelen:

"Dank u, mijnheer Jean, ik dank u wel".

Terwijl ik mijne handen afveegde, bleef ik bedremmeld tegenover oom
Lazare staan.

De waardige man, wiens armen gekruist waren en een tip van zijn gewaad
ophielden, keek Babet na, die in allerijl en zonder het hoofd om te
wenden, wederom het pad beklom. Toen zij achter de heggen verdwenen
was, liet hij zijne blikken op mij neerdalen en zag ik een droevige
glimlach op zijn goedhartig gelaat.

"Jean", voegde hij mij toe: "kom mede naar de groote laan. Het ontbijt
is nog niet gereed. Wij hebben een half uur voor".

Hij begon voort te loopen met zijn ietwat zwaren tred, steeds de van
dauw doorweekte grashalmen ontwijkende. Zijn priestergewaad, waarvan
een eind over de kiezelsteenen sleepte, maakte een zacht geruisch. Hij
hield zijn brevier onder den arm, maar had zijn morgenbeden vergeten,
en trad met gebogen hoofd verder, in gepeins verzonken, zonder een
woord te uiten.

Zijn stilzwijgen hinderde mij. Hij was gewoonlijk welbespraakt. Bij
elke schrede, nam zijne onrust toe. Het leed geen twijfel of hij
had mij Babet te drinken zien geven. Welk een schouwspel, lieve
Hemel! Lachend en blozend, kuste het jonge meisje mijn vingertoppen,
terwijl ik op de punten mijner voeten staande, onder het uitrekken der
armen, mij voorover boog als om haar te omhelzen. Nu pas kwam mijne
daad mij als ongehoord vermetel voor. En heel mijne schroomvalligheid
keerde weder. Ik vroeg mij af hoe ik het toch gewaagd had mijne
vingeren op zoo zoete wijze te laten kussen.

En oom Lazare die niets zeide, die nog altijd met kleine passen voor
mij uitliep, zonder een enkelen blik te gunnen aan de oude boomen,
die hem toch zoo lief waren, hij maakte zeker een preek gereed. Dat
hij mij naar de groote laan medenam, was alleen om mij op zijn gemak
te beknorren. Wij zouden er nog met geen uur afkomen: het ontbijt zou
koud zijn, en ik zou niet naar den oever der rivier kunen wederkeeren,
om er te droomen van de lauwe brandwonden, door Babet's lippen op
mijne handen achtergelaten.

Wij waren in de groote laan aangekomen. Deze laan, die breed en
kort was, liep langs de rivier; zij bestond uit reusachtige eiken,
met gespleten stammen, welke op machtige wijze hunne hooge takken
uitspreidden. Het fijne gras vormde een kleed onder de boomen, en
de zon, die door het gebladerte heendrong, wierp een borduursel van
gouden rozetten op dat tapijt. In de verte, daaromheen strekten zich
de helgroene weiden uit.

Zonder zich om te wenden, zonder van pas te veranderen, ging mijn oom
tot aan het eind der laan. Daar gekomen, bleef hij stilstaan en trad ik
aan zijne zijde, inziende dat het gevreesde oogenblik aangebroken was.

De rivier nam hier een snelle wending; eene kleine leuning maakte het
eind der laan tot een soort terras. Dit schaduwrijk gewelf zag uit op
een dal vol licht. Het landschap spreidde zich, verscheidene mijlen
ver, in al zijne breedte voor ons uit. De zon steeg hooger aan den
hemel, waar de zilveren ochtendstralen in een vloed van goud waren
overgegaan; een verblindende glans ging van den horizon uit, langs de
hemelhellingen en vervulde de vlakte met de flikkeringen van een brand.

Na een oogenblik stilzwijgens, keerde oom Lazare zich tot mij:

"Lieve hemel, de preek!" dacht ik.

En ik boog het hoofd. Met indrukwekkend gebaar, toonde mijn oom mij
het dal aan, en zich daarop in zijn volle lengte opheffende, zeide
hij op langzamen toon:

"Zie, Jean, daar hebt gij die lente. De aarde viert vreugde, mijn
jongen, en ik heb u hierheen gebracht, tegenover die vlakte vol licht,
om u de eerste glimlachen van het jeugdige paar te toonen. Zie eens
welk een glans en welk eene zoetheid! Uit het landschap stijgen lauwe
walmen op, die als levensadems voor ons gelaat heenstrijken".

Hij bewaarde het stilzwijgen en scheen te droomen. Ik had verbaasd het
voorhoofd opgeheven en haalde weer adem. Mijn oom gaf mij geen preek.

"Het is een fraaie morgen", hernam hij: "een morgen vol jeugd. Uwe
achttien levensjaren voelen zich verrukt, te midden van dit groen, dat
hoogstens achttien dagen telt. Alles is pracht en geuren nietwaar? Het
groote dal schijnt u een oord van zaligheid toe; de rivier is daar
om u hare koelte te geven, de boomen om u hunne schaduw te verleenen,
de gansche natuur om u te spreken van teederheid, tot zelfs de hemel
om dien horizon, dien gij vol hoop en verlangen raadpleegt, in gloed
te dompelen. De lente behoort aan knapen van uw leeftijd toe. Zij is
het die hun leert hoe zij jonge meisjes moeten laten drinken......"

Ik boog opnieuw het hoofd. Het leed geen twijfel meer of oom Lazare
had mij gezien.

"Een oude man zooals ik", ging hij voort: "weet ongelukkig wat hij van
de bekoorlijkheden der lente, moet denken. Wat mij betreft, mijn arme
Jean, ik heb de Durance lief omdat zij deze weiden besproeit en het
gansche dal doet leven; ik houd van deze jonge blaadjes, omdat zij mij
de vruchten van zomer en herfst aankondigen; ik hecht aan dien hemel
omdat hij goed voor ons is, omdat zijne warmte de vruchtbaarheid der
aarde bespoedigt. Ik moest u dit alles den een of anderen dag zeggen,
en doe het liever nu, op dit vroege morgenuur. Het is de lente zelve,
die u een les geeft. De aarde is een groote werkplaats, waar de
arbeid nooit gestaakt wordt. Zie deze bloem, aan onze voeten; zij is
een en al geur voor u; voor mij is zij een werk; zij volbrengt hare
taak door haar deel van leven voort te brengen, een kleinen zwarten
korrel, die op zijne beurt, de volgende lente, arbeiden zal. En thans,
raadpleeg ik den uitgestrekten horizon. Al deze vreugde is slechts
eene geboorte. Indien het landschap glimlacht, dan is het omdat het
zijne eeuwigdurende bezigheid opnieuw begint. Hoort gij het thans wel
sterk ademhalen, ijverig en gehaast als het is? De bladeren zuchten, de
bloemen maken spoed het koren schiet zonder ophouden op; al de planten,
al de grashalmen strijden er om, wie het snelst zal groeien; en het
levende water, de rivier komt bij dien gemeenschappelijken arbeid
helpen, en de jonge zon, die aan den hemel oprijst, heeft tot opdracht
ontvangen de voortdurende bezigheden der werklieden op te vroolijken".

Op dat oogenblik, dwong mijn oom mij hem in het gelaat te zien,
en besloot hij zijne woorden aldus:

"Gij hoort, Jean, wat uwe vriendin de lente zegt. Zij is de jeugd;
maar zij bereidt den rijpen leeftijd voor; haar heldere glimlach is
slechts de vroolijkheid van den arbeid. De zomer zal krachtig wezen,
de herfst vruchtbaar, want de lente zingt op dit uur, onder het moedig
volbrengen van hare taak".

Ik bleef verlegen staan. Ik begreep oom Lazare heel goed. Hij gaf
mij goed en wel een preek, waarin hij mij zeide dat ik een luiaard
was en dat het oogenblik tot arbeiden was aangebroken.

Mijn oom scheen niet minder verlegen dan ik. Na eenige oogenblikken
lang geaarzeld te hebben, zeide hij een weinig stotterend:

"Jean, gij hebt ongelijk gehad met mij niet alles te komen
vertellen.... Als gij Babet liefhebt en Babet u bemint...."

"Babet mij beminnen!" riep ik uit.

Mijn oom maakte een knorrig gebaar.

"Laat mij toch uitspreken. Ik heb geen nieuwe bekentenis noodig.... Zij
heeft het mij immers zelf verklaard".

"Heeft zij u dat bekend? Heeft zij u dat bekend?"

En ik wierp mij plotseling om den hals van oom Lazare.

"O! wat is dat heerlijk! Zij heeft u dat zeker in den biechtstoel
gezegd? Ik zou het nooit gewaagd hebben haar te vragen of zij van mij
hield, en nooit zou ik er iets van hebben geweten.... O! wat ben ik
u dankbaar!"

Oom Lazare zag vuurrood. Hij gevoelde dat hij eene groote onkundigheid
had begaan. In de overtuiging dat dit volstrekt mijne eerste ontmoeting
niet was met het jonge meisje, had hij mij een zekerheid gegeven,
terwijl ik zelf nog van geen hoop durfde droomen. Thans was hij het,
die het stilzwijgen bewaarde, en ik die vol vuur sprak.

"Ik begrijp alles," ging ik voort: "Gij hebt gelijk. Ik moet arbeiden
om Babet te verdienen. Maar gij zult eens zien hoe dapper ik zal zijn."

"O! wat zijt gij toch goed, oom Lazare, en wat kunt gij mooi
spreken! Ik hoor wat de lente zegt; ik ook, ik wil ook een krachtigen
zomer, een vruchtbaren herfst hebben. Men staat hier goed, men overziet
het gansche dal; ik ben jong als de natuur, ik voel in mij de jeugd,
die haar taak vraagt te vervullen".

Mijn oom bracht mij tot bedaren.

"Het is wel, Jean," zeide hij: "Ik heb langen gehoopt dat gij
priester worden zoudt, en heb alleen met het oog daarop getracht je
te leeren wat ik zelf wist. Maar hetgeen ik vanmorgen bij de rivier
heb gezien, dwingt mij wel mijn liefsten droom vaarwel te zeggen. Het
is de hemel, die over ons beschikt. Gij zult God op een andere wijze
liefhebben. Thans kunt gij niet blijven op dit dorp, waar ik wil dat
gij pas gerijpt door de jaren en arbeid weêr zult keeren. Ik heb voor
u het ambt van boekdrukker uitgekozen; uwe opleiding zal u daarbij
van dienst wezen. Een mijner vrienden, een boekdrukker te Grenoble,
wacht u aanstaanden Maandag".

Ik werd plotseling ongerust.

"En dan mag ik terugkeeren om Babet te trouwen niet waar?" vroeg ik.

Mijn oom glimlachte bijna onmerkbaar en antwoordde niet rechtstreeks.

"Het overige zal geschieden zooals de hemel dat wil".

"De hemel zijt gij, en ik vertrouw op uwe goedheid. Och! oom, maak
dat Babet mij niet moge vergeten. Ik ga werken voor haar".

Oom Lazare wees mij andermaal het dal aan, dat al meer en meer van
het warme, gulden licht werd overgoten.

"Ziedaar de hoop", voegde hij mij toe: "Wees zoo oud niet als ik,
Jean. Vergeet mijn preek niet, behoud die onwetendheid van dit
landschap. Het denkt niet aan den herfst, en verheugt zich enkel in den
glimlach der natuur; onbezorgd en moedig arbeidt het voort. Het hoopt."

En wij keerden naar de pastorie terug, langzaam voortloopende over
het door de zon gedroogde gras, vol verteedering over onze naderende
scheiding sprekende. Gelijk ik voorzien had, was het ontbijt koud
geworden, maar daar bekommerde ik mij niet om, telkens als ik oom
Lazare aanzag, vulden mijne oogen zich met tranen. En bij de gedachte
aan Babet begon mijn hart te kloppen alsof het mij verstikken moest.

Ik herinner mij niet wat ik het overige van den dag uitvoerde. Ik
geloof dat ik mij ging uitstrekken onder de wilgen, aan den oever
der rivier. Mijn oom had gelijk, de aarde arbeidde. Als ik de ooren
tegen het gras aandrukte, was het mij, alsof ik onafgebroken leven
hoorde. Daarop begon ik te droomen over mijn bestaan.

Tot den avond toe in het gras gedompeld, stelde ik mij een arbeidzaam
leven voor, tusschen Babet en oom Lazare gesleten. De veerkrachtige
jeugd der aarde was mijne borst binnengedrongen; ik hield haar dicht
tegen ons aller moeder aangeklemd en verbeelde mij bij oogenblikken
een dier forsche wilgen te zijn, die om mij heen oprezen. Dien avond
was het mij onmogelijk te eten. Mijn oom begreep zonder twijfel de
gedachten, die mij verstikten, want hij hield zich alsof hij niets van
mijn gebrek aan eetlust bemerkte. Zoodra ik vergunning had gekregen
van tafel op te staan, haastte ik mij weder de frissche buitenlucht
in te gaan ademen.

Er rees een koele wind op uit de rivier, wier dof geklots ik in de
verte hoorde. Uit den hemel daalde een fluweelachtig licht neder. En
dat licht strekte zich zacht en doorschijnend, als een zee van
schaduwen, zonder kusten uit. Door de lucht ruischten onbestemde
geluiden, iets als een hartstochtelijke trilling; ik had kunnen
wanen dat er een breed geklapwiek boven mijn hoofd weerklonk. Uit
het frissche gras stegen doordringende geuren op.

Ik was uitgegaan om Babet te zien; het was mij bekend dat zij elken
avond naar de pastorie kwam, en ik ging op post staan achter een
heg. Mijne schroomvalligheid van dien morgen was verdwenen; het scheen
mij hoogst natuurlijk toe haar daar op te wachten, aangezien zij mij
liefhad en dat ik haar mijn vertrek moest aankondigen.

Toen ik in de doorschijnende duisternis haar gewaad ontdekte, trad
ik onhoorbaar toe, en zeide ik fluisterend:

"Babet, Babet, hier ben ik".

Zij herkende mij in het eerst niet, en maakte een gebaar van schrik;
maar toen zij gezien had wie ik was, scheen zij nog meer ontsteld te
wezen; wat mij zeer verbaasde.

"Zijt gij het, mijnheer Jean", zeide zij: "Wat doet gij hier? Wat
wilt gij?"

Ik bevond mij aan hare zijde en greep hare hand.

"Gij hebt mij lief, niet waar?"

"Ik! wie heeft u dat gezegd?"

"Mijn oom Lazare".

Zij bleef verslagen staan. Hare hand begon in de mijne te beven. Ziende
dat zij weg wilde loopen, vatte ik ook hare andere hand. Wij stonden
tegenover elkaar, in een soort holte door de heg gevormd, en ik voelde
Babet's hijgende ademtocht, die mij heel warm over het gelaat gleed. De
koelte, de trillende stilte van den avond, omgaven ons beiden.

"Ik weet het niet", stamelde het jonge meisje: "dat heb ik nooit
gezegd. Mijnheer de pastoor zal mij verkeerd verstaan hebben. Ik bid u,
laat mij gaan, ik ben gehaast".

"Neen, neen," hernam ik: "ik wil dat gij zult weten dat ik morgen
vertrek, en dat gij mij zult beloven mij altijd lief te hebben".

"Gaat gij morgen heen?"

O! welk een zoete kreet, en welk een teederheid legde zij daar niet
in! Het komt mij nog voor hare angstige stem, vol troosteloosheid en
liefde te hooren.

"Gij ziet wel", riep ik op mijn beurt uit: dat oom, Lazare de waarheid
heeft gezegd. Hij liegt dan ook nooit. Gij bemint mij, Babet, gij
bemint mij! Van morgen hadden uwe lippen het al fluisterend aan mijne
vingers toevertrouwd.

En ik dwong haar plaats te nemen aan den voet van de heg. Mijn
geheugen heeft mijn eerste liefde-gesprek in al zijn heilige onschuld
bewaard. Babet hoorde mij aan als een jong zusje. Zij was niet bang
meer en bekende mij de geschiedenis harer teederheid. En daarop volgden
plechtige geloften, kinderlijke bekentenissen, plannen zonder eind. Zij
zwoer mij niemand anders te zullen trouwen, en ik legde den eed af hare
hand door mijn arbeid en mijne gehechtheid te zullen verdienen. Achter
de heg zat een krekel, die ons onderhoud met zijn hoopvol lied
begeleidde, en heel het dal, dat in de duisternis voortfluisterde,
schiep er vermaak in ons zoo gelukkig te hooren praten.

Wij zeiden elkander vaarwel, terwijl wij vergaten elkaâr te omhelzen.

Toen ik weder mijn kamertje betrad, scheen het mij toe dat ik het
minstens sedert een jaar had verlaten. Deze korte dag kwam mij voor
als eene eeuwigheid van geluk. Het was mijn lentedag geweest, de
geurigste van mijn leven, die welks herinnering thans de verwijderde
en ontroerde stem van mijne jeugd uitmaakt.




II.

Zomer.


Toen ik dien dag, tegen drie uren in den morgen, ontwaakte, lag ik
uitgestrekt op den harden bodem, verbrijzeld van afmatting en het
gelaat van zweet overdekt. Een warme, drukkende Juli-nacht beklemde
mijn borst.

Om mij heen, lagen mijne kameraden, in hun kapotjassen gewikkeld
te slapen; zij wierpen zwarte vlekken op den grijzen grond, en
de donkere vlakte scheen te hijgen; het was mij als ving ik de
krachtige ademhaling eener ontelbare menigte op. Door de trillende
stilte weerklonken onbestemde geruchten, het gehinnik van paarden,
het gerinkel van wapenen. Omstreeks middernacht, had het leger halt
gemaakt, en hadden wij bevel ontvangen ons uit te strekken en te
gaan slapen. Wij waren al sedert drie dagen op marsch, geblakerd
door de zon, verblind door het stof. Eindelijk bevond de vijand zich
tegenover ons, daarginds, op de heuvelen aan den gezichtseinder. Bij
het aanbreken van den dageraad, moest er een beslissenden slag
geleverd worden.

Ik was overmeesterd door een groote verslagenheid. Drie uur lang was ik
als vernietigd, benauwd en zonder droomen blijven liggen. De overmate
zelf van vermoeienis had mij gewekt, en thans, met wijd geopende oogen,
dacht ik na, terwijl ik de duisternis zocht te doorboren, over dien
veldslag, die slachting, welke de zon zou beschijnen. Sedert meer
dan zes jaar, bij het eerste geweerschot van elke schermutseling
zeide ik vaarwel aan mijn dierbaren geliefden, aan Babet, aan oom
Lazare. En nu was ik verplicht ternauwernood eene maand vóór mijn
verlaten van dienst, nog eenmaal afscheid van hen te nemen, ditmaal
wellicht voor altijd!

Daarop werden mijne gedachten verzacht. Ik had de oogen gesloten,
en zag Babet en oom Lazare voor mij. Wat was het lang geleden dat
ik hen voor het laatst omhelsd had! Ik herinnerde mij den dag onzer
scheiding; mijn oom weende over zijne armoede, die hem dwong mij aldus
te laten vertrekken, en Babet had mij des avonds gezworen dat zij op
mij wachten zou, en nooit iemand anders lief te hebben dan mij. Ik
was verplicht geweest alles te verlaten, mijn patroon te Grenoble,
mijne vrienden te Dourgues. Van tijd tot tijd hadden eenige brieven
mij gezegd dat men mij nog altijd liefhad, dat het geluk mij wachtte in
mijn teerbemind dal. En ik moest gaan vechten, mij gaan laten dooden.

Ik begon van mijn terugkeer te droomen. Ik zag mijn armen ouden oom
op den drempel der pastorie weêr, mij de bevende armen toestekende;
en achter hem stond Babet met vuurrood betraand en toch glimlachend
gelaat. Ik wierp mij om hun hals en omhelsde hen onder het stamelen
van onverstaanbare woorden.

Plotseling riep een tromgeroffel mij tot de vreeselijke werkelijkheid
terug. De dageraad was doorgebroken, de grijze vlakte strekte zich in
de ochtendnevelen uit. De grond verkreeg leven, van alle zijden rezen
vage gedaanten op. De lucht werd van toenemend gedruisch vervuld,
men hoorde trompet-signalen, het galoppeeren van paarden, het gerol
van artillerie, het uitroepen van commando's. Te midden van mijn
teederheidsdroom, rees de oorlog dreigend op.

Ik stond met inspanning op; het kwam mij voor dat mijne beenderen
gebroken waren en dat mijn hoofd zou splijten. In allerijl verzamelde
ik mijne manschappen; want ik moet hier aanstippen dat ik den rang
van onderofficier had bereikt. Wij kregen al spoedig bevel links af
te slaan en een kleinen heuvel te betrekken, die de vlakte overzag.

Op het oogenblik van oprukken, rende de kwartiermeester voorbij,
met den uitroep:

"Een brief voor sergeant Gourdon!"

En hij wierp mij een verkreukelden, gevlekten brief toe, die misschien
reeds sedert een week in de leêren zakken van de administratie der
posterijen had geslingerd. Ik had nog slechts den tijd het schrift
van oom Lazare te herkennen.

"Voorwaarts, marsch!" riep de commandant.

En ik moest wel meetrekken. Eenige seconden achtereen, hield ik
mijn armen brief in handen, terwijl ik hem met de oogen verslond;
hij scheen mijne vingers te branden, ik had alles ter wereld gegeven
om mij neder te zetten en, onder het lezen daarvan, naar hartelust
uit te weenen, maar ik moest mij wel tevreden stellen met hem onder
mijn jas, tegen mijn hart aan, weg te steken.

Nooit had ik een dergelijke zielsangst gevoeld.

Om mij te troosten, herhaalde ik mij, wat mijn oom mij zoo dikwijls had
gezegd: ik bevond mij in den zomer van mijn leven, op het uur van den
heeten strijd, en wilde ik een vreedzamen en vruchtbaren herfst hebben,
dan moest ik ook dapper mijn plicht volbrengen. Maar deze redeneering
bracht mij nog slechts meer buiten mijzelven; die brief, die mij
van geluk kwam spreken, verschroeide mijn hart, dat in opstand kwam
tegen de razernij van den oorlog. En ik kon hem niet eens lezen! Ik
ging misschien sterven, zonder te weten wat hij bevatte, zonder een
laatste maal de goede woorden van oom Lazare te hebben opgevangen.

Wij waren aangekomen op den heuvel, en moesten daar het bevel afwachten
voorwaarts te trekken. Het slagveld was prachtig uitgekozen om elkander
zonder hinderpalen te vermoorden. De onmetelijke vlakte strekte zich,
mijlen ver, volkomen naakt uit, zonder een boom of ook maar eene
woning. Enkele heggen en wat struikgewas wierpen kleine vlekken op
den witten grond. Nooit heb ik zulk een landschap weêrgezien, eene
zee van stof, een krijtachtige bodem, die hier en daar gespleten,
zijne bruine ingewanden vertoonde. En nimmer ook aanschouwde ik
weder een hemel zoo verzengend helder, zulk een warmen Juli-dag,
om acht uur verschroeide de in vuur gedompelde lucht ons reeds het
gelaat. O! welk een prachtige morgen, en welk eene onvruchtbare vlakte,
zoo goed berekend om er op te dooden en te sterven!

Sedert lang was het geweervuur losgebarsten, met zijn droog,
onregelmatig gedruisch, begeleid door de ernstige stem der kanonnen.

De vijanden, Oostenrijkers in vale kleederen, hadden de hoogten
verlaten, en de vlakte was overdekt met lange reeksen mannen, die mij
niet grooter voorkwamen dan insecten. Men had hen kunnen houden voor
een in beweging gekomen mierenhoop. Over het slagveld heen zwierven
rookwolken. Van tijd tot tijd als deze wolken scheurden, bemerkte ik
vluchtende soldaten, door een onweerstaanbaren angst aangegrepen. Er
waren aldus stroomen van ontzetting, die de menschen medesleepten,
opwellingen van schaamte en moed, die hen weder onder den kogelregen
terugvoerden.

Het was mij onmogelijk de kreten der gekwetsten op te vangen,
of het bloed te zien vloeien. Ik onderscheidde alleen, aan zwarte
stippen gelijk, de dooden, welke de bataljons achterlieten. Vol
nieuwsgierigheid begon ik de bewegingen der troepen gade te slaan,
kregelig tegen den rook, die mij minstens de helft van het schouwspel
onttrok, en er een soort zelfzuchtig vermaak in scheppende mijzelf
in veiligheid te weten, terwijl de anderen omkwamen.

Tegen negen ure, liet men ons oprukken. Wij gingen met stormpas
den heuvel af, om ons tot het omzwenkende centrum te begeven. Het
regelmatig gedruisch onzer voetstappen, klonk mij als grafmuziek
in de ooren. De dappersten onder ons waren bleek, hijgend en met
afgematte trekken.

Ik heb mij voorgenomen de waarheid te zeggen. Bij het eerste
kogelfluiten, bleef het bataljon eensklaps stilstaan, op het punt de
vlucht te kiezen.

"Voorwaarts! voorwaarts!" riepen de chefs uit.

Maar wij waren als aan den grond genageld, en bogen het hoofd, zoodra
er een kogel om onze ooren heensiste. Dit is eene instinctmatige
beweging; indien de schaamte mij niet weerhouden had, zou ik mij
voorover in het stof hebben geworpen.

Voor ons uit, zag men een groot gordijn van rook, waar wij niet
doorheen durfden. Roode bliksemstralen doorkliefden dien rook, en
nog altijd bleven wij sidderend stilstaan. Maar de kogels bereikten
ons toch; de soldaten storten onder het slaken van een gebrul neder
en de chefs riepen nog luider:

"Voorwaarts, voorwaarts!"

De achterhoede, die zij voortduwden, dwongen ons door te gaan,
en de oogen sluitende, gehoor gevende aan eene nieuwe opwelling,
trokken wij den rook binnen.

Eene hartstochtelijke woede had zich van ons meester gemaakt. Toen
de kreet "Halt!" zich liet vernemen, hadden wij moeite stil te
staan. Zoodra men roerloos blijft, keert de angst weder, gevoelt men
het verlangen om op de vlucht te gaan.

Het geweervuur begon. Wij schoten voor ons uit, zonder te mikken,
er eene zekere opluchting in vindende onze kogels door den rook te
zenden. Ik herinner mij dat ik mijne schoten werktuigelijk loste,
met opeengeklemde lippen en strakke oogen; ik was niet bang meer,
want, om de waarheid te zeggen, wist ik niet of ik nog bestond. Het
eenig denkbeeld dat mij door den geest zweefde, was dat ik voort zou
schieten totdat alles afgeloopen was. Mijn linker buurman ontving een
kogel vlak in het gelaat en stortte op mij neer; ik duwde hem op ruwe
wijze van mij af, terwijl ik mijn gezicht afwischte, dat hij met zijn
bloed overdekt had. En andermaal begon ik te vuren.

Ik herinner mij nog onzen kolonel, den heer de Montrevert, kalm en
loodrecht te paard te hebben zien zitten, rustig de richting van
den vijand uitkijkend. Die man kwam mij heldhaftig voor. Hij had
geen geweer om hem afleiding te schenken, en zijn borst was in hare
volle breedte boven onze hoofden blootgesteld. Van tijd tot tijd,
sloeg hij de oogen neder en riep hij ons op drogen toon toe:

"Sluit de gelederen aan! Sluit de gelederen aan!"

Wij sloten de gelederen als schapen, over de dooden heenloopende,
versuft, nog altijd schietende. Tot daartoe had de vijand ons slechts
geweerkogels toegezonden; er weergalmde een dof geknetter en een
kanonskogel nam vijf van onze manschappen weg. Eene batterij,
die zich vlak tegenover ons moest bevinden en niet door ons kon
worden gezien, had het vuur geopend. Haar kogels troffen de volle
bende, bijna op dezelfde plaats, een bloedigen doortocht banende,
die wij onophoudelijk, met de halsstarrigheid van wilde beesten,
weder aanvulden.

"Sluit de gelederen, sluit de gelederen!" herhaalde de kolonel ijskoud.

Wij leverden menschenvleesch aan het kanon op. Bij elken soldaat
die nederstortte, kwam ik eene schrede nader bij den dood, trad ik
dicht bij de plek waar de kogels op doffe wijze snorden, telkens de
mannen verpletterende, die aan de beurt waren om te vallen. De lijken
stapelden zich te dier plaatse op, en weldra troffen de kogels nog
slechts een hoop vermorseld vleesch; bij ieder nieuw kanonschot vlogen
er stukken ledematen op. Wij konden de gelederen niet meer sluiten.

De manschappen brulden, zelfs de officieren werden medegesleept.

"De bajonetten, de bajonetten!"

En onder een regen van geweerschoten, snelde het bataljon als een
razende massa de kanonskogels te gemoet. Het rookgordijn scheurde weg;
op een kleinen berg zagen wij de vijandelijke batterij rood van vlammen
staan, die uit al de mondingen harer stukken op ons vuurde. Maar
wij hadden eenmaal onzen loop genomen; de kogels hielden slechts de
dooden terug.

Ik liep naast kolonel Montrevert voort, wiens paard een oogenblik te
voren gedood was, en die als een gewoon soldaat mede vocht.

Plotseling werd ik nedergeworpen; het kwam mij voor dat mijne borst
openspleet en dat mijn schouder werd weggenomen. Een vreeselijke
ademtocht streek over mijn gelaat heen.

Ik rustte ter aarde. De kolonel stortte aan mijne zijde neder. Ik
voelde mij wegsterven, ik dacht aan mijne dierbare betrekkingen,
en met bevende hand naar den brief van oom Lazare tastende, verloor
ik het bewustzijn.

Toen ik weder bijkwam, lag ik op mijne zijde uitgestrekt in het
stof. Eene diepe verdooving had mij bevangen. Met wijdgeopende
oogen staarde ik voor mij uit, zonder iets te onderscheiden; het
scheen mij toe dat ik geen ledematen meer bezat en dat mijne hersenen
ledig waren. Ik leed niet, want het was alsof het leven mijn lichaam
verlaten had.

Een felle, onverbiddelijke zon straalde, als gesmolten lood, op mijn
gelaat. Ik voelde er niets van. Van lieverlede keerde ik tot het
bestaan terug, werden mijne ledematen lichter, alleen mijn schouder
bleef verpletterd door een centenaarsgewicht. Met het instinct van
een gewond dier, zocht ik mij daarop overeind te heffen. Ik slaakte
een kreet van smart en zonk op den grond terug.

Maar ik leefde thans, ik zag wat er voorviel, ik begreep weer. De
vlakte strekte zich kaal en verlaten, hagelwit in den vollen
zonneschijn uit. Zij spreidde heel hare droefheid ten toon onder de
brandende rust van den hemel; hoopen lijken sluimerden daar in de
hitte voort, en de neergevelde boomen schenen ook al dooden, die daar
lagen uit te drogen. Er heerschte geen ademtochtje van koelte. Uit de
stapels lijken rees een angstwekkende stilte op; van tijd tot tijd ook
werd dat zwijgen verbroken door dof gekreun, dat u eene bange rilling
door de aderen joeg. Aan den horizon, op de heuvels, bleven nog kleine
rookwolken hangen, het eenige wat het schitterende blauw des hemels
verbrak. Op de hoogten zette men de slachting voort. Ik meende dat
wij overwinnaars waren gebleven, en smaakte een zelfzuchtig genot
bij de gedachte dat ik in vrede zou kunnen sterven op die eenzame
vlakte. Om mij heen zag de aarde zwart. Toen ik het hoofd ophief,
zag ik, op eenige meters afstands, de vijandelijke batterij, waar wij
op losgestormd waren. De worsteling had afgrijselijk moeten zijn;
het bergje was overdekt met neergehouwen, onherkenbare lichamen;
het bloed had zoo overvloedig gestroomd, dat het stof een breed rood
tapijt scheen. Boven de lijken, staken de kanonnen met hunne sombere
mondingen uit. Ik huiverde, onder het luisteren naar het stilzwijgen
van dat geschut.

Dank zij de grootste omzichtigheid, slaagde ik er ten laatste,
heel langzaam in, mij voorover te leggen. Ik liet het hoofd rusten
op een grooten, geheel bespatten steen, en haalde uit mijn borstzak
den brief van oom Lazare te voorschijn. Ik hield hem voor de oogen;
mijne tranen beletten mij hem te lezen.

En de zon verschroeide mijn rug, de doordringende lucht van het bloed
verstikte mij bijna. Ik gevoelde mij omringd van de troosteloosheid
der vlakte, ik was als verstijfd door de roerloosheid der dooden. Mijn
arm hart schreide in de warme en verpeste stilte van het moordtooneel.

Oom Lazare schreef mij:

"Mijn dierbaar kind,

"Ik verneem dat de oorlog verklaard is, en ik hoop nog dat gij voor
het begin van den veldslag uw paspoort zult ontvangen. Elken morgen
smeek ik God u nieuwe gevaren te besparen. Hij zal mij verhooren en
toestaan dat gij mij eenmaal de oogen sluit.

"Helaas! mijn besten Jean, ik word oud, ik heb behoefte aan uw sterken
arm. Sedert uw vertrek voel ik niet langer uwe jeugd, die mij tot
mijn twintigste jaar terugvoerde, aan mijne zijde. Herinnert gij u
onze morgenwandelingen in de eikenlaan? Thans waag ik het niet meer
onder die boomen te gaan; ik ben alleen, en ben bevreesd. De Durance
weent. Kom mij spoedig vertroosten, mijne onrust bedaren...."

De tranen verstikten mij, ik kon niet verder gaan. Op dit oogenblik,
deed zich, op eenig schreden afstand van mij, een hartverscheurende
kreet vernemen; ik zag plotseling een soldaat overeind rijzen,
met verwrongen gelaat; hij hief angstig de armen omhoog, en stortte
ter aarde, waar hij in ontzettende stuiptrekkingen verviel; daarna
verroerde hij zich niet meer.

"Ik heb mijn hoop op God gevestigd", vervolgde mijn oom. "Hij zal u
behouden en wel naar Dourgues terugvoeren, en wij zullen ons vreedzaam
leven hervatten. Laat mij hardop droomen, u mijne plannen mededeelen
voor de toekomst:

"Gij zult niet meer naar Grenoble gaan, maar bij mij blijven; ik zal
mijn kind in een zoon der aarde herscheppen, in een boer, die vroolijk
voort zal leven te midden van de werkzaamheden op het veld.

"En ik zal mij terugtrekken op uwe hoeve. Mijne bevende handen zullen
binnenkort niet meer in staat zijn de Hostie op te heffen. Ik vraag
den hemel slechts twee jaren van een dergelijk bestaan af. Het zal de
belooning wezen voor de enkele goede daden, die ik mogelijk volbracht
heb. Dan zult gij mij nu en dan door de paden van ons dierbaar dal
geleiden, waar elke rots, elke heg mij uwe jeugd herinneren zal,
die ik zoozeer lief heb gehad...."

Andermaal moest ik ophouden met lezen. Ik gevoelde zulk een hevigen
pijn aan den schouder, dat ik op het punt was opnieuw bewusteloos
te geraken. Ik werd door een vreeselijken angst aangegrepen; het
kwam mij voor dat het gedruisch van het geweervuur naderde, en ik
bedacht vol schrik dat ons leger misschien achteruit week en dat het
op zijn terugtocht de heuvelen af zou dalen, mij over het lijf zou
gaan. Maar ik zag nog altijd slechts de dunne rookwolken, die over
de hoogten zwierven.

Oom Lazare ging voort:

"En wij zullen met ons drieën zijn om elkander lief te hebben. O! mijn
dierbaren Jean, hoezeer hebt gij gelijk gehad haar op een morgen,
aan den oever der Durance, te drinken te geven. Ik voor mij, was
bang voor Babet; ik was slecht gemutst, en thans ben ik jaloersch,
want ik zie wel in dat ik u nooit zoozeer zal kunnen liefhebben
als zij u bemint. 'Zeg hem', herhaalde zij nog gisteren blozend:
'dat zoo hij zich laat dooden, ik mij in de rivier werpen zal, op de
plek waar hij mij te drinken heeft gegeven'.

"Om Gods wille! Ga omzichtig met uw leven te werk. Er zijn zaken,
die ik niet bevatten kan, maar wel gevoel ik dat het geluk u hier
wacht. Ik noem Babet reeds mijne dochter; ik stel mij haar voor aan
uw arm, in de kerk, als ik uw huwelijk zal inzegenen. Ik wil dat dit
mijn laatste mis zal zijn.

"Babet is thans een groot, mooi meisje. Zij zal u bij uwe bezigheden
helpen......"

Het gedruisch van het geweervuur had zich verwijderd. Ik stortte
tranen vol zoetheid. Onder de soldaten, die tusschen de wielen
der kanonnen zieltoogden, stegen doffe klachten op. Ik bespeurde
er een, die pogingen aanwendde om zich te bevrijden van een zijner
kameraden, evenals hij gewond, en wiens lichaam zijne borst indrukte;
de gekwetste verweerde zich al kermend, en de soldaat duwde hem ruw
van zich af, en deed hem de helling van den heuvel afrollen, terwijl
de ongelukkige brulde van pijn. Bij dat geschreeuw rees er een gerucht
uit de opeenhooping van lijken op. De zon die aan het ondergaan was
had rosblonde stralen. Het blauw des hemels was zachter geworden.

Ik las het slot van den brief mijn oom.

"Ik wenschte enkel", schreef hij verder: "u bericht van ons te zenden,
en te smeeken ons hoe eer hoe liever gelukkig te komen maken. En
daar ween ik nu en Babet ook voor als een oud kind. Blijf voorthopen,
mijn arme Jean, ik bid voor u, en God is goed.

"Antwoord mij spoedig; stel zoo mogelijk, het tijdstip van uwe
terugkomst vast. Babet en ik, wij tellen de weken al. Tot spoedig en
goeden moed!"

Het tijdstip van mijn terugkeer!...... Ik kuste snikkend den brief,
mij een oogwenk verbeeldende Babet en mijn oom te omhelzen. Ik zou
hen zonder twijfel nooit wederzien, en hier als een hond sterven,
in het stof, onder die brandende zon. En het was op deze spookachtige
vlakte, te midden van het gereutel der zieltogenden, dat mijne dierbare
betrekkingen mij vaarwel zeiden. Een ruischende stilte vervulde mijne
ooren; ik bekeek de witte, van bloed beslikte aarde, die zich eenzaam
uitstrekte tot aan de grijze lijnen van den horizon. Ik herhaalde:
"Ik moet sterven".

Daarop sloot ik de oogen, en riep de beelden van oom Lazare en Babet
voor mij op.

Ik weet niet te zeggen hoe lang ik in eene soort pijnlijke sluimering
doorbracht. Mijn hart leed evenzeer als mijn lichaam. Langzaam
en brandend rolden de tranen over mijn gelaat. Te midden van de
nachtmerries mij door de koorts geschonken, hoorde ik een gereutel,
als het voortdurend gekreun van een lijdend kind. Bij oogenblikken
ontwaakte ik en staarde met verbazing naar de lucht.

Ik begreep eindelijk dat het de heer Montrevert was, op eenige passen
van mij uitgestrekt, die zoo kermde. Ik had hem dood gewaand. Hij
lag met het gelaat ter aarde, de armen wijd uitgespreid. De man was
goed voor mij geweest; ik zeide tot mij zelven dat ik hem niet aldus
kon laten sterven, met het hoofd tegen den grond, en begon behoedzaam
naar hem toe te kruipen.

Twee lijken scheidden ons. Een oogenblik kwam ik op het denkbeeld over
het lichaam dier dooden heen te gaan om den weg te verkorten; want,
bij elke beweging, deed mijn schouder mij afschuwelijk pijn. Maar
ik durfde niet. Ik kroop op de knieën voort, mij met de eene hand
steunende. Toen ik bij den kolonel aangekomen was, slaakte ik een
zucht van verlichting; het scheen mij toe dat ik minder verlaten was;
wij zouden samen sterven, en die dood met een ander joeg me geen
schrik meer aan.

Ik wilde dat hij de zon zou zien, en keerde hem zoo zacht mogelijk
om. Zoodra de stralen op zijn gelaat nederdaalden, haalde hij diep
adem, en opende de oogen. Over hem heengebogen, trachtte ik hem toe te
lachen. Hij sloeg de oogleden weder neêr; aan zijn sidderende lippen
zag ik dat hij van zijn lijden bewust was.

"Zijt gij het Gourdon?" sprak hij ten laatste met zwakke stem:
"is de slag gewonnen?"

"Ik geloof van ja, kolonel", gaf ik ten antwoord.

Er volgde een oogenblik stilte, en daarop de oogen weder opslaande
en mij aanziende vroeg hij:

"Zijt gij gekwetst?"

"Aan den schouder...... En gij, kolonel?"

"Mijn elleboog moet verbrijzeld zijn...... Ik herinner mij nu, het
is dezelfde kanonskogel, die ons zoo toegetakeld heeft, mijn jongen".

Hij wende eene poging aan om overeind te gaan zitten.

"Komaan!" zeide hij met eene ruwe opgeruimdheid, "wij zullen hier
toch niet gaan slapen!"

Men zou zich onmogelijk kunnen voorstellen welk een moed en hoop die
dappere scherts mij wedergaf. Sedert wij daar met ons beiden tegen
den dood worstelden, voelde ik mij wederom een ander mensch worden.

"Wacht slechts", riep ik uit, "ik zal uw arm met mijn zakdoek
verbinden, en wij zullen trachten elkander tot aan de eerste ambulance
de beste te steunen.

"Dat is best, mijn jongen... Haal niet al te stijf aan... Laten
wij elkander nu elk bij de gezonde hand aangrijpen en probeeren op
te staan."

Wij slaagden er al waggelend in. Beiden hadden wij veel bloed verloren;
onze hoofden duizelden, onze beenen weigerden ons den dienst. Men
zou ons voor dronken lieden hebben aangezien, zoo strompelden wij,
elkander steunende en voortduwende, en daarbij omwegen makende, om
de dooden te vermijden. De zon ging met rooskleurige tinten onder,
en onze reusachtige schaduwen dansten op zonderlinge wijze over het
slagveld. Het was het einde van de mooien dag.

De kolonel maakte grappen; zijne lippen werden door trillingen
verwrongen, zijn lachen geleken op snikken. Ik gevoelde wel dat
wij hier of daar neêr zouden storten om niet weder op te staan. Bij
oogenblikken werden wij door eene duizeling aangegrepen, waren wij
genoodzaakt stil te staan en sloten wij de oogen. Aan het eind der
vlakte wierpen de ambulancen kleine grijze vlekken op de donkere
aarde af.

Wij stieten tegen een grooten keisteen aan en vielen den een op den
ander. De kolonel vloekte als een heiden. Wij beproefden nu op handen
en voeten voort te kruipen, ons aan de distels vasthoudende. Op deze
wijze legden wij een honderdtal meters op de knieën af. Maar onze
knieën bloedden.

"Ik heb er genoeg van", sprak de kolonel, terwijl hij ging liggen,
"men kan mij komen opnemen, zoo men wil. Laat ons slapen."

Ik hield nog de kracht over mij ten halve op te richten en uit al
mijne macht om hulp te roepen. In de verte liepen mannen rond om
de gewonden op te halen; zij kwamen toeloopen en strekten ons naast
elkander op een draagbaar uit.

"Luister, kameraad", voegde de kolonel mij onder dien tocht toe,
"de dood wil niets van ons weten. Ik heb u het leven te danken en den
dag waarop gij mij noodig mocht hebben zal ik mijne schuld tegenover
u afdoen.... Geef mij de hand".

Ik legde mijne hand in de zijne, en zoo kwamen wij aan de ambulancen
aan. Men had toortsen ontstoken. De doktoren waren bezig, te midden
van oorverdoovend gehuil, ledematen af te zetten en door te zagen;
uit de bebloede doeken steeg een bedwelmende lucht op, terwijl de
fakkels donkerroode tinten wierpen op de kommen.

De kolonel doorstond op heldhaftige wijze de amputatie van zijn arm;
ik zag alleen hoe wit zijn lippen werden en dat er een nevel voor
zijn oogen kwam. Toen men mij op mijne beurt naderde, onderzocht de
chirurgijn mijn schouder.

"Dat hebt gij aan een kanonskogel te danken," zeide hij: "slechts
twee centimeters lager, en uw schouder ware weg geweest. Alleen het
vleesch is nu gekneusd."

Ik vroeg aan den verpleger, die bezig was mij te verbinden, of mijne
wond ernstig was.

"Ernstig!" gaf hij lachend ten antwoord, "gij zult drie weken te bed
moeten blijven om weder op krachten te komen".

Ik wendde mij naar den muur om, ten einde hem mijne tranen te
verbergen. En voor mijn geest rezen Babet en oom Lazare op, die
mij de armen toestaken. De bloedige worstelingen van mijn zomerdag
waren voorbij.




III.

Herfst.


Het was bijna vijftien jaar geleden, dat ik Babet in die kleine kerk
van oom Lazare gehuwd had. Wij hadden ons geluk gezocht in ons dierbaar
dal. Ik was landbouwer geworden; de Durance, mijn eerste geliefde,
betoonde zich thans een goede moeder voor mij en scheen er genoegen
in te scheppen mijne velden malsch en vruchtbaar te maken. Dank zij
de nieuwe uitvindingen welke ik op den landbouw toepaste, werd ik
van lieverlede een der rijkste grondbezitters der streek.

Bij den dood der ouders mijner vrouw hadden wij de eikenlaan en de
weiden, die zich aan den oever der rivier uitstrekten, aangekocht. Op
dat terrein had ik eene nederige woning gebouwd, welke wij weldra
verplicht waren te vergrooten; dat jaar was ik in staat mijne
landerijen te vermeerderen met het een of ander nabijliggende veld,
en onze zolders waren te klein om onze oogst te bevatten.

Deze eerste vijftien jaren waren onbewolkt en gelukkig. Zij verliepen
in vreedzame vreugde en hebben mij slechts de onbestemde herinnering
achtergelaten aan een onafgebroken en rustig geluk. Oom Lazare had
zijn droom verwezenlijkt door zich bij mij terug te trekken; zijn
hooge ouderdom vergunde hem niet eens meer elken morgen zijn brevier te
lezen; van tijd tot tijd betreurde hij zijn lieve kerk, maar troostte
zich dan door een bezoek te gaan afleggen bij den jongen vicaris,
die hem vervangen had. Reeds met het aanbreken van den dageraad,
verliet hij de kleine kamer, welke hij bewoonde en vergezelde mij dan
dikwijls naar het veld, zich gelukkig gevoelende in de open lucht, en
zijne jeugd hervindende te midden van de krachtige geuren der natuur.

Er was maar een droefheid, die ons somtijds een zucht ontlokte. De
aarde mocht zoo vruchtbaar zijn als men wilde, Babet bleef kinderloos,
en ofschoon wij met zijn drieën waren om elkander lief te hebben,
waren er zekeren dagen waarop wij ons te eenzaam gevoelden; hadden
wij zoo gaarne aan onze schoot een blond kopje gehad, dat ons geplaagd
en geliefkoosd zou hebben.

Oom Lazare was doodsbang te zullen sterven aleer hij oudoom geworden
was. Hij was weder als een kind geworden, en maakte zich bedroeft,
omdat Babet hem geen makkertje schonk, dat met hem gespeeld zou
hebben. Den dag, waarop mijne vrouw mij aarzelend toevertrouwde dat
wij waarschijnlijk binnenkort met ons vieren zouden zijn, zag ik den
lieven man verbleeken en moeite aanwenden om niet in tranen uit te
barsten. Hij drukte ons aan het hart, dacht aan den doop en sprak
van het kind alsof het reeds drie of vier jaar oud ware geweest.

En de maanden verliepen onder eene plechtige teederheid. Wanneer wij
zamen zaten, praatten wij heel zacht, als wachten wij iemand af. Ik
had Babet niet langer lief, ik vergoodde haar van ganscher ziele,
ik beminde haar voor twee, voor haarzelve en voor den kleine.

De groote dag naderde. Ik had uit Grenoble eene baker laten komen, die
de boerderij niet meer verliet. Oom doorleefde de hevigste angsten;
hij had niet het minste verstand van dergelijke gebeurtenissen, en
kwam er zelfs toe mij te zeggen dat hij ongelijk had gehad priester
te worden en diep te betreuren dat hij niet voor dokter had gestudeerd.

Op een Septembermorgen trad ik, tegen zes ure de kamer binnen mijner
lieve Babet, die nog sluimerde. Haar glimlachend gelaat rustte
vreedzaam tegen het witte linnen van het oorkussen aan. Ik boog
mij met ingehouden adem tot haar over. De hemel overstelpte mij met
weldaden. Plotseling herinnerde ik mij weder dien zomerdag, waarop
ik in het stof lag te zieltogen en thans gevoelde ik mij omringd van
de vreugde van den arbeid, den vrede van het geluk. Mijne dierbare
vrouw sliep, rooskleurig op hare ruime legerstede, terwijl het gansche
vertrek mij onze vijftien jaren van teederheid herinnerden.

Zachtkens kustte ik Babet op de lippen. Zij sloeg de oogen op, en
lachte mij spraakloos toe. Ik voelde een brandend verlangen in mij
opwellen haar in de armen te nemen en aan het hart te sluiten; maar,
sedert eenigen tijd, was het ter nauwenood dat ik hare hand durfde
vastklemmen, zoo teêr en heilig scheen zij mij toe.

Ik ging op den rand van het bed zitten en vroeg bijna fluisterend:

"Zou het voor heden zijn?"

"Neen, dat geloof ik niet", gaf zij ten antwoord: "Ik droomde dat
het een jongen was: hij was reeds heel groot en droeg allerliefste
zwarte kneveltjes...... Oom Lazare zeide mij gisteren dat hij hem
ook in zijn droom had gezien".

Ik beging eene groote onhandigheid.

"Ik ken het kind beter dan gij", hernam ik: "Elken nacht zie ik het,
en het is een meisje......"

Maar ziende dat Babet zich naar den muur keerde, op het punt in tranen
uit te barsten, begreep ik mijne domheid en haastte ik mij er bij
te voegen:

"Ik zeg wel een meisje, maar ik ben er daarom niet heel zeker van. Ik
zie het kind nog heel klein, met een lange witte jurk aan...... Het
is zeker een jongen."

Babet omhelsde mij, ter wille van die troostwoorden.

"Ga naar het binnenhalen van de druiven kijken", hernam zij: "Ik voel
mij van morgen heel wel".

"Zult gij mij laten waarschuwen als er iets gebeurde?"

"Ja, zeker. Ik ben heel afgemat ik ga nog wat slapen. Zijt gij niet
boos op mij om mijne luiheid?"

En Babet sloot, kwijnend en verteederd, de oogen. Ik bleef over haar
heengebogen staan, terwijl de warme ademtocht van hare lippen naar
mijn gelaat opsteeg. Langzaam aan viel zij in slaap, zonder dat
haar glimlach daarom verdween. Daarop wikkelde ik met de grootste
behoedzaamheid mijne hand uit de hare los, wel vijf minuten noodig
hebbend om die moeielijke taak te volbrengen. Ik drukte nog een kus
op haar voorhoofd, zonder dat zij het voelen kon, en ging tegen wil
en dank weg, met een hart vervuld van liefde.

Beneden op de binnenplaats, vond ik oom Lazare, die met bezorgdheid
naar het venster van Babet's kamer opkeek. Zoodra hij mij aan zag
komen, vroeg hij:

"Welnu! Zou het voor heden zijn?"

Sedert een maand richtte hij elken morgen geregeld dezelfde vraag
tot mij.

"Het schijnt van neen", gaf ik ten antwoord: "Gaat gij mede naar den
wijnoogst kijken?"

Hij ging zijn wandelstok halen, en wij liepen den eikenlaan door. Toen
wij aan het eind daarvan gekomen waren, op dat terras dat de Durance
overzag, bleven wij stilstaan en blikten op het dal.

Kleine witte wolkjes trilden aan de bleeke lucht. De zon had blonde
stralen, die als het ware goudstof over het landschap strooiden; het
landschap dat zijn gele vlakte in al hare rijpheid uitspreidde, en
niet langer de krachtige tinten en schaduwen van den zomer bezat. De
bladeren kleurden allerwegen den zwarten grond tot goud. De rivier
stroomde langzamer voort, vermoeid als zij was, nu zij zoolang weder
de velden bevrucht had. En het dal bleef rustig en krachtig. Het
droeg reeds de eerste winterrimpels, maar zijne ingewanden behielden
de warmte zijner laatste voortbrengselen. Het behield zijne breede
omtrekken, beroofd van de weelderige grashalmen der lente, door zijne
tweede jeugd slechts met nog trotscher schoonheid, evenals de vrouw
die het leven heeft geschonken aan bezielde wezens.

Oom Lazare was sprakeloos gebleven, maar zich tot mij keerende,
zeide hij plotseling:

"Herinnert gij u, Jean, hoe ik u, meer dan twintig jaar geleden,
op een vroegen Mei-morgen hierheen bracht? Dien dag toonde ik u het
dal aan, dat ten prooi was van een koortsachtige bedrijvigheid en
de vruchten voor den herfst toebereidde. Zie thans, het dal heeft
nogmaals zijn arbeid voleindigd."

"Ja gij zijt den herfst genaderd, gij hebt gearbeid en nu oogst
gij in. De mensch, mijn kind, is geschapen naar het evenbeeld der
aarde. En even als onze aller moeder, zijn wij onsterfelijk; de groene
blaadjes staan ieder jaar uit de dorre bladeren op; ik herleef in u,
en gij zult wederom in uwe kinderen herleven. Ik zeg u dit, opdat de
ouderdom u geen schrik zal inboezemen, opdat gij in vrede zoudt weten
te sterven, zooals dat groen sterft, dat de volgende lente weder uit
zijne eigen kiemen zal oprijzen".

Ik luisterde naar mijn oom, en dacht daarbij aan Babet, die in het
groote bed, tusschen het wit linnen, sluimerde. Het dierbare wezen
zou een kind ter wereld brengen en daarin gelijken op dien krachtigen
bodem, die ons onzen rijkdom geschonken had. Zij had ook den herfst
bereikt: zij bezat den vreedzamen glimlach, den kalmen vollen wasdom
van het dal. Ik meende haar in den blonden zonneschijn te zien,
afgemat en gelukkig, er eene edelmoedige weelde in scheppende moeder
te zijn. En ik wist niet meer te zeggen of mijn oom, mij sprak van
mijn dierbaar dal of wel van mijne lieve vrouw.

Langzaam beklommen wij de berghellingen. Daar omlaag, langs de
Durance, strekten zich de weilanden uit, als reusachtige helgroene
tapijten; vervolgens zag men gele gronden, hier en daar in ver
uiteenloopende lanen verdeeld door de grijsachtige olijfboomen en
magere amandelstruiken; boven op de hoogten verrezen de wijnranken,
stevige planten, wier trossen op de aarde afhingen.

In het Zuiden van Frankrijk behandelt men den wijnrank als een flinke
huismoeder, niet als een teer juffertje, gelijk dat in het Noorden
het geval is. Hij groeit een weinig op goed geluk af, al naar dit
aan regen of zon mag behagen. De struiken, die aan lange reeksen
op twee rijen geplant zijn, werpen een donkergroenen gloed om zich
heen. Daartusschen zaait men koren of haver. Een wijnberg gelijkt op
een onmetelijk stuk gestreepte stof, vervaardigd van de groene randen
der druivenranken en het gele lint der korenhalmen.

Tal van mannen en vrouwen, die op de wijnbergen zaten neêrgehurkt,
sneden de druiventrossen af, om ze daarna in groote korven te
werpen. Mijn oom en ik liepen langzaam voort door de laantjes tusschen
de ranken. Op onzen doortocht, wendden de werklieden het hoofd om
ten einde ons te groeten. Nu en dan bleef mijn oom stilstaan om de
oudsten onder de arbeiders toe te spreken.

"Wel! vader André," zeide hij: "zijn de druiven goed rijp, zal de
wijn van het jaar goed zijn?"

En, onder het opheffen hunner ontbloote armen hielden de boeren lange,
inktzwarte trossen omhoog, wier groote druiven van kracht en volheid
schenen te moeten barsten.

"Zie slechts, mijnheer de pastoor", riepen zij: "dit zijn nog de
kleinsten. Er zijn er die verscheidene ponden wegen. In geen tien
jaren hebben wij zooveel werk gehad".

Daarop kropen zij weder tusschen de bladeren terug. Hunne bruine vesten
wierpen vlekken op het groen. En de vrouwen die blootshoofds waren en
een smal blauw dasje om den hals droegen, bukten zich al zingende. Er
waren ook kinderen, die in de zon tusschen de planten rolden, onder het
slaken van een schel lachen, en met hunne wilde spelen die werkplaats
in de open lucht opvroolijkten. Niet ver van daar wachtten groote
roerlooze karren de druiven op. Men zag die wagens tegen den helderen
hemel uitkomen, terwijl de mannen voortdurend op en neêr liepen om
de volle manden weg te dragen en de ledige karren terug te brengen.

Ik erken, dat ik, te midden van de velden, door een gevoel van
hoogmoed aangegrepen werd. Ik hoorde de aarde onder mijne voeten
haar werk van vruchtbaarheid volbrengen; het rijpe, machtige leven
stroomde door de aderen van den wijnberg en vervulde de lucht van
een breeden ademtocht. Het bloed vloeide mij warm door het lichaam,
ik werd als opgeheven door de voortbrengingskracht van den bodem,
die tot mij opklom. De arbeid van deze gansche bevolking daglooners
was mijn werk, die wijnranken waren mijne kinderen; dat gansche
landschap werd mijn bloeiend en gehoorzaam gezin. Ik vond er behagen
in te voelen hoe mijn voeten in dien weelderigen grond wegzonken.

Daarop liet ik den blik dwalen over de landerijen, welke zich tot
aan de Durance uitstrekten, en ik bezat die wijnbergen, die weiden,
die velden, die olijfboomen. Het huis stak wit af bij den eikenlaan;
de rivier scheen een zilveren franje om den grooten groenen mantel
mijner bouwakkers heengelegd. Het kwam mij een oogenblik voor dat
mijne gestalte zich uitzette, dat ik slechts de armen zou behoeven
uit te breiden om mijne gansche bezitting, de boomen en de velden,
de woning en de bebouwde landen aan de borst te klemmen.

En terwijl ik daar toekeek zag ik, op het smalle pad, dat zich
langs den heuvel opslingerde, een onzer dienstboden buiten adem
komen aanloopen. Zij haastte zich zoo, dat zij tegen de keisteenen
aanstootte, en zwaaide met de beide armen, ons met hare verschrikte
gebaren tot zich wenkende. Eene onbeschrijfelijke ontroering greep
mij bij den keel.

"Oom, oom!" riep ik uit: "Zie Marguerite toch eens aan komen
snellen...... Ik geloof dat het voor heden zal zijn".

Oom Lazare werd doodsbleek. De dienstbode had eindelijk de hoogte
bereikt. Zij sprong over de wijnstruiken heen om ons te naderen. Toen
zij ten laatste vóór mij stond, had zij geen stem meer; zij stikte
bijna, en klemde de handen tegen de borst.

"Spreek dan toch!" zeide ik: "Wat is er gebeurd?"

Zij slaakte een diepen zucht, liet de handen zinken en was ten slotte
in staat dit eene woord uit te brengen:

"Mevrouw......"

Ik luisterde al niet meer.

"Kom mede, oom Lazare, kom gauw! Och mijn arme, lieve Babet!"

En zulk een spoed makende, dat ik dreigde mijn hals te breken,
rende ik het pad af. De arbeiders, die overeind waren gaan staan,
staarden mij glimlachend na. Oom Lazare kon mij onmogelijk bijhouden
en zwaaide wanhopig met zijn stok.

"Heidaar! Jean, wat drommel!" riep hij: "wacht op mij. Ik wil de
laatste niet zijn om aan te komen".

Maar ik hoorde oom Lazare niet meer, ik holde nog altoos voort.

Hijgend en vervuld van hoop en vrees, kwam ik op de hoeve aan. Haastig
beklom ik de trap en klopte met de vuisten op Babet's deur aan,
lachende en weenende, niet meer wetende wat ik deed. De baker opende
de deur op een kier, om mij heel knorrig te zeggen dat ik zooveel
leven niet mocht maken. Ik bleef wanhopig en beschaamd staan.

"Gij moogt niet binnen komen," voegde zij er bij. "Ga op de
binnenplaats wachten".

En ziende dat ik geen stap verzette, ging de oude ziel voort:

"Alles gaat goed. Ik zal u roepen".

De deur werd voor mijn neus gesloten. Ik bleef er stokstijf voor
staan, zonder tot het besluit te kunnen komen naar beneden te gaan. Ik
hoorde Babet met gebroken stem weeklagen. En, terwijl ik daar nog was,
slaakte zij een hartverscheurende kreet, die mij trof als hadde ik
een kogel in de volle borst ontvangen. Er welde een onweerstaanbaar
verlangen in mij om de deur met mijn schouder te verbrijzelen. Om
daaraan niet toe te geven, stopte ik mijne ooren dicht en snelde ik
als een waanzinnige de trappen af.

Op de binnenplaats vond ik oom Lazare, die juist buiten adem
aankwam. De goede man was verplicht zich op den rand der put neêr
te zetten.

"Welnu!" vroeg hij, "waar is het kind?"

"Dat weet ik niet," gaf ik ten antwoord, "men heeft mij aan de deur
gezet...... Babet weent en kermt".

Wij zagen elkander aan, zonder een woord te durven uiten. Wij
luisterden vol zielsangst toe, onze oogen waren niet afgewend van
Babet's venster en poogden door de kleine witte gordijnen heen te
dringen. Over al zijn leden bevend, bleef mijn oom roerloos zitten,
met de beide handen zwaar op zijn stok steunende; ik voor mij was
ten prooi aan een ware koorts en liep met groote schreden voor hem
op en neer. Bij oogenblikken wisselden wij een bezorgden glimlach.

Een voor een kwamen de karren der arbeiders aan. De manden met
druiven werden tegen een der muren van de binnenplaats geplaatst en
in houten bakken stonden mannen met bloote beenen de trossen onder
hunne voeten fijn te drukken. De muildieren hinnikten, de voerlieden
vloekten, terwijl de wijn onder dof gedruisch in het groote vat
neerviel. Doordringende geuren stegen op in de zoele lucht.

En als werd ik bedwelmd door die geuren, liep ik nog altijd op en
neer. Mijn arm hoofd dreigde te splijten, terwijl ik het bloed der
druiven zag, dacht ik aan Babet. Met eene geheel lichamelijke vreugde,
zeide ik tot mijzelven dat mijn kind geboren werd op het vruchtbare
tijdstip van den wijnoogst, onder de uitwasemingen van den nieuwen
wijn.

Ik werd door zulk een ongeduld verteerd, dat ik andermaal naar
boven ging. Maar ik durfde niet meer aankloppen, ik drukte het oor
tegen het hout der deur aan en hoorde het gekreun van Babet, die
zachtjes snikte. Op dat oogenblik begaf mij de moed en vloekte ik het
lijden. Oom Lazare, die mij onhoorbaar had gevolgd, was verplicht mij
weder naar de binnenplaats mee te voeren. Hij wilde mijne gedachten
verstrooien en zeide dat de wijn uitstekend zou zijn; maar hij sprak
zonder acht te geven op zijne woorden. En nu en dan, bewaarden wij
beiden het stilzwijgen, om vervuld van angst, het oor te leenen aan
eene langere weeklacht van Babet.

Van lieverlede werden de kreten zachter, vernam men nog slechts
een smartelijk gemurmel, als de stem van een kind, dat weenend
inslaapt. Daarop volgde een diepe stilte. Het duurde niet lang of
dat zwijgen joeg mij een onbeschrijfelijke ontzetting aan. De woning
scheen mij uitgestorven, nadat Babet niet meer snikte. Ik was op het
punt naar boven te gaan, toen de baker, zonder eenig gerucht te maken,
het venster ontsloot. Zij boog zich voorover, en zeide, terwijl zij
mij met de hand tot zich riep:

"Kom".

Ik ging langzaam de trappen op, bij elke trede dieper vreugde
smakende. Oom Lazare klopte reeds aan de deur aan, toen ik nog
halverwege de trap was, er een soort raadselachtig genoegen in vindende
het oogenblik te vertragen, waarop ik mijne vrouw omhelzen zou.

Op den drempel bleef ik stilstaan, terwijl mijn hart luid bonsde. Mijn
oom stond over de wieg heengebogen. Doodsbleek en met gesloten
oogen, scheen Babet te slapen. Ik vergat het kind, en regelrecht op
haar toeloopende, nam ik haar dierbaar hoofd tusschen de handen. De
tranen waren nog niet op hare wangen gedroogd, en hare nog sidderende
lippen glimlachten onder die vochtige paarlen door. Met moede beweging
sloeg zij de oogleden op. Zij sprak niet, maar zij scheen te zeggen:
"Ik heb veel geleden, mijn beste Jean, maar ik was zoo gelukkig met
die pijn; het was alsof ik u bij mij gevoelde".

Toen bukte ik, en Babet's oogen kussende, dronk ik hare tranen. Zij
glimlachte zacht en liet zich met kwijnende teederheid liefkoozen. De
afmatting had haar als verdoofd. Langzaam wikkelde zij hare handen
uit het beddelaken los, en de armen om mijne hals strengelende,
haar mond brengende aan mijn oor, fluisterde zij met zwakke stem,
maar met een uitdrukking van zegepraal:

"Het is een jongen".

Het waren de eerste woorden, die zij uitte na de hevige worsteling,
welke zij doorstaan had.

"Ik wist wel dat het een jongen zou zijn", ging zij voort.

"Elken nacht zag ik het kind...... Geef hem mij aan, leg hem aan
mijne zijde".

Ik wende mij om en zag de baker en mijn oom staan kibbelen. De goede
vrouw had alle mogelijke moeite oom Lazare te beletten den kleine in
zijne armen te nemen. Hij wilde hem daarin wiegen.

Ik keek het kind aan, dat ik om de moeder had vergeten.

Hij was geheel rooskleurig. Babet verzekerde met volle overtuiging
dat hij op mij geleek; de baker was van oordeel dat hij de oogen
bezat zijner moeder; ik wist het niet te zeggen, ik was tot tranen
toe geroerd en omhelsde het lieve wicht met innigheid, meenende dat
ik zoo nog Babet kuste.

Daarna legde ik het kind op het bed neder. Hij slaakte onophoudelijk
kreten, die ons voorkwamen als eene hemelsche muziek. Ik ging op
den rand der legerstede zitten, mijn oom nam plaats in een grooten
leuningstoel, en vermoeid en gelukkig, tot den kin toe ingestopt,
bleef Babet met gesloten oogen en glimlachenden blik liggen.

Het venster stond wagenwijd open. De geur drong met de zoele lucht
van dien zoeten herfstmiddag naar binnen. Men hoorde het getrappel der
arbeiders, de schokken der wagens, het zweepgeklap; bij oogenblikken
steeg het schrille lied naar boven, van eene over de binnenplaats
heenloopende dienstbode. Al die geruchten klonken verzacht in die
vreedzame rust dier kamer, waarin nog die snikken van Babet schenen
te trillen. En het venster zag uit op den vollen hemel en het volle
landschap met zijn heerlijk natuurtafereel. Wij konden de eikenlaan
in hare volle lengte bespeuren, en verderop de Durance, die als een
witsatijnen lint te midden van het goud en purper van het gebladerte
heengleed; terwijl boven dat deel der aarde een hier blauw, daar
rooskleurig luchtgewelf zijn doorschijnende diepte uitbreidde.

Het was in de kalmte van dien horizon, onder de uitdampingen van
het wijnvat, bij de vreugde van den arbeid en van die geboorte, dat
wij alle drie begonnen te praten, Babet, oom Lazare en ik, met onze
blikken naar den lieven kleinen zuigeling gericht.

"Oom Lazare", zeide Babet: "welken naam zult gij aan het kind geven?"

"De moeder van Jean heette Jacqueline", gaf mijn oom ten antwoord:
"Ik zal het kind Jacques noemen".

"Jacques, Jacques," herhaalde Babet: "Ja, dat is een lieve
naam...... En zeg eens, wat zullen wij van dat ventje maken; een
pastoor of een krijgsman, een heer of een boer?"

Ik begon te lachen.

"Wij hebben nog allen tijd daarover te denken", sprak ik.

"Volstrekt niet," verklaarde Babet, bijna verstoord. "Hij zal gauw
opgroeien. Kijk eens hoe groot hij is. Zijne oogen schijnen al te
spreken".

Oom Lazare was het geheel met mijne vrouw eens. Hij hernam op
ernstigen toon:

"Maak er noch een priester, noch een krijgsman van, tenzij de jongen
daarvoor eene onweerstaanbare roeping aan den dag legt. Een heer van
hem te laten worden is een bedenkelijke zaak......"

Babet zag mij bekommerd aan. De lieve vrouw bezat voor zichzelven geen
zweem van hoogmoed; maar zooals alle moeders had zij zich nederig
willen maken voor haar zoon en trotsch op hem zijn. Ik zou gezworen
hebben dat zij hem reeds notaris of dokter zag, en haar omhelzende,
zeide ik heel zacht:

"Ik wensch dat het kind ons dierbaar dal zal bewonen. Eenmaal zal hij,
aan den oever der Durance, een zestienjarige Babet vinden, wien hij
te drinken geven zal. Herinnert gij u nog, liefste? Het buitenleven
heeft ons vrede geschonken; onze zoon zal boer zijn als wij en als
wij gelukkig wezen".

Diep geroerd, omhelsde Babet mij op hare beurt. Zij keek door het
venster op het gebladerte en de rivier, de weiden en den hemel,
en zeide toen glimlachend:

"Gij hebt gelijk, Jean. Deze streek is goed voor ons geweest en zal
het ook zijn voor onzen kleinen Jacques.... Oom Lazare, gij zult tot
peter dienen aan een pachter".

Oom Lazare stemde, met afgemat en teeder gebaar, door een hoofdknikje
hier in toe. Sedert een oogenblik sloeg ik hem gade en zag ik hoe
zijne oogen beneveld raakten, hoe zijne lippen verbleekten. Achterover
in zijn stoel geleund, voor het openstaande venster, had hij zijne
witte handen op de knieën gelegd en tuurde hij strak op den hemel,
met eene uitdrukking van plechtige verrukking.

Ik begon mij ongerust te maken.

"Oom Lazare, hebt gij pijn?" vroeg ik. "Wat deert u? Antwoord mij,
ik bid u".

Langzaam hief hij een zijner handen op, als wilde hij mij verzoeken
zachter te spreken; daarop liet hij haar weer zinken en zeide met
zwakke stem:

"Ik ben verbrijzeld. Op mijn leeftijd is geluk doodelijk...... Maak
geen gedruisch...... Het is mij alsof mijn lichaam heel licht ware
geworden; ik voel mijne armen of beenen niet meer".

Ontsteld hief Babet zich overeind, om oom Lazare te zien. Ik knielde
naast hem neer, hem vol bezorgdheid aanstarende.

Hijzelf glimlachte en hernam:

"Maak u niet ongerust. Ik gevoel nergens pijn; iets heel zoets maakt
zich van mij meester; ik geloof dat de slaap der rechtvaardigen over
mij nederdaalt...... Dat heeft mij plotseling overmeesterd en ik dank
er God voor. Helaas mijn arme Jean, ik heb te hard geloopen langs
het heuvelpad en het kind heeft mij te veel vreugde geschonken".

En terwijl wij hem verstonden en in snikken losbarstten, ging oom
Lazare voort, zonder den blik van den hemel af te wenden:

"Ik smeek u mijne vreugde niet te vergallen.... Gij moest eens
weten hoe gelukkig ik ben voor altijd in dezen leuningstoel in te
sluimeren! Nooit heb ik durven droomen dat mijn dood zoo troostrijk
zou zijn. Ik heb hier al mijne geliefden aan mijne zijde.... En ziet
eens welk een blauwe lucht! God zendt mij een schoonen avond toe".

De zon ging achter de eikenlaan onder. De schuine stralen
wierpen gulden tapijten onder de boomen, die de tinten van oud
koper aannamen. In de verte strekte het groene landschap zich
in onbestemden vrede uit. Oom Lazare verzwakte al meer en meer,
tegenover die teedere stilte, dien ondergang der zon, welke rustig
het open venster binnendrong. Hij stierf langzaam weg, evenals de
lichte stralen, die op de hooge takken verbleekten.

"Och! mijn dierbaar dal", prevelde hij, "gij brengt mij een liefdevol
afscheid toe...... Ik was zoo bang te zullen heengaan in den winter,
als gij geheel en al zwart ziet".

Wij bedwongen onze tranen, dien heiligen dood niet willende
bederven. Babet bad fluisterend. Het kind slaakte nog altijd zachte
kreten.

In den droom van zijn zieltogen ving oom Lazare die kreten op. Hij
poogde zich tot Babet te keeren, en zeide met een laatsten glimlach:

"Ik heb het kind gezien, ik sterf heel tevreden".

Daarop keek hij naar den bleeken hemel, het blonde landschap, en
het hoofd achterover werpende, slaakte hij een lichten zucht. Het
lichaam van oom Lazare werd door geen enkele siddering geschokt;
hij stierf zooals men in slaap verzinkt.

Wij waren vervuld geraakt van zulk een vrede, dat wij sprakeloos
bleven, zonder een enkelen traan. Wij gevoelden slechts een rustige
droefheid tegenover zooveel eenvoud in den dood. De schemering
daalde neêr, de afscheidswoorden van oom Lazare hadden ons vertrouwen
geschonken, evenals het vaarwel van de zon, die des avonds sterft,
om den volgenden morgen weer geboren te worden.

Aldus verliep mijn herfstdag, die mij een zoon gaf en mijn oom Lazare
in den vrede van het schemerduister medenam.




IV.

Winter.


Januari heeft sombere morgens, die het hart doen verstijven. Toen
ik dien morgen ontwaakte, werd ik door een onbestemde vrees
overmeesterd. In den loop van den nacht was de dooi ingevallen, en
toen ik op den drempel mijner deur het landschap bekeek, scheen het
mij toe een reusachtige grijsgrauwe damp te zijn, bevlekt met modder,
van scheuren vervuld.

Een gordijn van nevel verborg den horizon. Te midden van die nevelen
strekten de eiken der laan op onheilspellende wijze hunne zwarte
takken omhoog, gelijk aan een reeks spoken, welke den mistigen afgrond
bewaakten, die achter hen lag. De landerijen waren vormeloos, overdekt
met waterplassen, waarlangs nog hoopen vuile sneeuw rustten. In de
verte zwol de diepe stem der Durance aan.

Wanneer de hemel helder en de bodem hard is, ligt er een heilzame
kracht in den winter. De lucht grijpt u dan bij de ooren en men
loopt dapper voort over de bevroren paden, die onder onzen voetstap
een klank van zilver aannemen. De velden spreiden zich breeder uit,
zindelijk en frisch, wit van sneeuw en geel van zonneschijn. Maar
ik ken niets bedroevenders dan die lauwe dagen van dooi; ik haat de
nevelen, wier vochtigheid u op de schouders weegt.

Tegenover dien koperkleurigen hemel greep mij een rilling aan, en ik
haastte mij naar binnen te gaan, vast besloten dien dag mijne velden
niet te bezoeken. Het ontbrak niet aan werk op de hoeve zelve.

Jacques was reeds sedert lang op. Ik hoorde hem fluiten in een schuur,
waar hij de arbeiders een handje hielp bij het wegdragen van zakken
koren. De knaap was achttien jaar oud; het was een stevige jongen,
met forsche armen. Hij had geen oom Lazare gehad om hem te bederven
en Latijn te leeren, hij ging niet droomen onder de wilgen van den
oever. Jacques was een ware boer geworden, een onvermoeid werkman,
die boos werd als ik iets aanraakte, en mij zeide dat ik oud werd
en rust moest genieten. En, terwijl ik hem van verre gadesloeg,
legde een zacht en licht wezentje, dat op mijne schouders sprong,
de kleine handen op mijn oogen en vroeg:

"Wie is het?"

Ik begon te lachen en antwoordde:

"Het is de kleine Marie, die hare moeder zoo pas heeft aangekleed".

Het lieve kind was bijna tien jaar oud en sedert tien jaar maakte zij
de vreugde uit der hoeve. Als de laatstgeborene, en gekomen op een
tijdstip dat wij niet meer durfden hopen nog een kleine te krijgen,
werd zij dubbel bemind. Hare wankelende gezondheid maakte haar nog
dierbaarder aan ons hart. Men behandelde haar als een jongejuffrouw;
hare moeder wilde volstrekt een dame van haar maken, en ik had den
moed niet iets anders te wenschen, zoo allerliefst zag de kleine
Marie er uit in haar met fraaie linten versierde, zijden rokjes.

Marie zat nog altijd op mijn schouders.

"Mama, mama", riep zij, "kom toch eens kijken; ik speel paardje".

Babet, die juist binnentrad, glimlachte. Helaas! mijn arme Babet,
wat waren wij al oud! Ik herinner mij dat wij dien dag van afmatting
huiverden en elkaar een weemoedigen blik toewierpen, zoodra wij ons
alleen bevonden. Onze kinderen schonken ons onze jeugd weer.

Het ontbijt liep heel stil af. Wij hadden ons verplicht gezien de lamp
op te steken. De rosse lichtstralen, die door het vertrek heenzwierven,
waren onbeschrijfelijk somber.

"Gekheid!" zeide Jacques: "deze lauwe regen is toch beter dan een
hevige koude, die onze olijfboomen en onze wijnbergen zou bevriezen".

En hij poogde grappen te maken. Maar evenals als wij was hij onrustig,
zonder te weten waarom. Babet had donkere droomen gehad. Met een
glimlach op de lippen en een beklemd gemoed tevens, hoorden wij het
verhaal van haren nachtmerrie.

"Het is het weêr dat ons allen overstuur brengt," sprak ik om iedereen
gerust te stellen.

"Ja, ja, het is het weêr," haastte Jacques zich te beamen: "Ik ga
een paar blokken op het vuur werpen".

Een vroolijke vlammengloed wierp groote plekken licht op de muren. Het
hout brandde onder vroolijk geknetter en liet rooskleurige sintels
vallen. Wij hadden voor den schoorsteen plaats genomen; daarbuiten was
de lucht zoel; maar binnen in de hoeve daalde er van de zoldering een
ijskille vochtigheid neder. Babet had de kleine Marie op den schoot
genomen en praatte zachtjes met haar, weer vroolijk wordende door
dat kinderlijk gebabbel.

"Komt gij mee, vader?" vroeg Jacques: "Wij gaan de kelders en zolders
nazien".

Ik verwijderde mij met hem. Sedert eenige jaren werd de oogst
slecht. Wij leden zware verliezen; onze wijnranken leden veel onder
de koude; de hagel verwoeste ons koren en onzen haver. En ik zeide
somstijds dat ik oud werd, en dat de fortuin, die eene vrouw is,
niet van grijsaards houdt. Jacques lachtte en antwoordde dan dat hij
zelf jong was en zijn hof aan de fortuin zou maken.

Ik was den winter genaderd, het koude jaargetijde. Ik gevoelde wel
dat alles om mij heen wegstierf. Bij elke vreugde die verdween, dacht
ik aan oom Lazare, die zoo kalm gebleven was tegenover den dood,
en smeekte ik zijn dierbare nagedachtenis krachten af.

Omstreeks drie ure, werd het volslagen donker. Wij zochten toen de
huiskamer op. Babet zat, met gebogen hoofd, aan een hoek van den haard
te praten; de kleine Marie, die tegenover het vuur op den grond gezeten
was, kleedde heel ernstig een pop aan. Jacques en ik hadden plaats
genomen aan een mahoniehouten schrijftafel, welke nog van oom Lazare
afkomstig was, en hielden ons bezig met het nazien onzer rekeningen.

Het venster was zoo goed als dicht gemetseld; de tegen de ruiten
aangeplakte mist, sloeg een waren muur van duisternis op. Achter
dien muur strekte zich de leegte, het onbekende uit. In de stilte
verrees niets anders dan een luid geruisch, een luide stem, die de
donkerte vervulde.

Wij hadden de arbeiders weggezonden en enkel onze oude dienstbode
Marguerite bij ons gehouden. Wanneer ik het hoofd ophief en
toeluisterde, kwam het mij voor alsof de boerderij boven een afgrond
hing. Geen menschelijk gerucht drong van buiten tot ons door, ik hoorde
niets dan het gebulder van de diepte. Dan staarde ik mijn vrouw en
kinderen aan, en gevoelde ik de lafhartigheid der bejaarde lieden,
die zich te zwak achten om hen die ze omringen tegen onbekende gevaren
te verdedigen.

Het gedruisch werd sterker, en het scheen ons toe dat men aan de deur
klopte. Op hetzelfde oogenblik begonnen de paarden op stal woedend
te hinneken, hieven de koebeesten een gesmoord geloei aan. Bleek van
onrust, waren wij allen overeind gesprongen. Jacques snelde op de
deur toe en trok haar wagenwijd open.

Een stroom troebel water drong plotseling binnen en verspreidde zich
door het vertrek.

De Durance stroomde over. Zij was het die het gedruisch maakte,
dat sedert dien morgen al meer en meer in kracht toegenomen was. De
sneeuw versmolt op de bergen, elke heuvel was een stroom, geworden,
die de rivier deed aanzwellen. Het gordijn van mist had ons het wassen
der rivier verborgen.

Reeds dikwijls, gedurende strenge winters, was, als de dooi inviel,
het water aldus tot de deur der hoeve gedrongen. Maar nooit nog was
de stroom zoo snel toegenomen. Door de openstaande deur zagen wij
hoe de binnenplaats in een meer herschapen was. Het water stond ons
reeds tot aan de enkels.

Babet had de kleine Marie opgetild, het kind schreide en klemde haar
pop aan de borst. Jacques wilde de deuren der stallen en der schuren
gaan ontsluiten, maar zijn moeder hield hem bij de kleeren vast en
smeekte hem niet weg te gaan. Het water steeg nog altijd. Ik duwde
Babet naar de trap toe.

"Gauw, gauw, laat ons naar boven gaan", riep ik.

En ik dwong Jacques voor mij uit te loopen. Ik was de laatste die
het benedenhuis verliet.

Ontsteld kwam Marguerite van den zolder af, waar zij bezig was
geweest. Ik gaf haar een stoel, achter in het vertrek, naast Babet,
die zwijgend en bleek was, met iets smeekends in de oogen. Wij hadden
de kleine Marie op het bed gelegd; zij had niet van haar pop willen
scheiden, en sluimerde zachtjes in, terwijl zij haar in de armen
klemde. De slaap van dat kind was mij een verlichting; als ik mij
omwendde, en Babet zag luisteren naar de regelmatige ademhaling van
het kleine meisje, vergat ik het gevaar, hoorde ik niet langer het
water tegen de muren aanslaan.

Maar Jacques en ik, wij konden daarom niet nalaten het gevaar onder
de oogen te zien. Onze angst zelf drong er ons toe ons rekenschap te
geven van de vorderingen door de overstrooming gemaakt. Wij hadden
het venster wijd opengeslagen en bogen er uit, op gevaar af van naar
omlaag te storten, om met onze blikken de duisternis te doordringen. De
mist, die nog dikker geworden was, hing op het water en verspreidde
een fijnen regen, die ons deed rillen van kou. Op den donkeren
achtergrond werd de bewegelijke waterspiegel enkel aangegrepen door
onbestemde stalen flikkeringen. Beneden, op de binnenplaats, klotsten
de golven, met zachte deiningen langs de muren opklimmende. En wij
hoorden nog maar altijd niets anders dan de woede der Durance en het
angstgeschreeuw van paarden en koebeesten.

Het gehinnik en geloei dier arme dieren verscheurde mij het
hart. Jacques raadpleegde mij met de oogen; hij had zoo gaarne gepoogd
hen te bevrijden. Weldra werden hunne lijdensklachten vreeselijk en
deed zich een luid gekraak vernemen. De ossen hadden de deuren van
hun stal verbrijzeld. Wij zagen ze langs ons heenrollen, meegesleurd
door het water, voortgewenteld op den stroom. En zij verdwenen in
het gedruisch der rivier.

Toen overweldigde mij de toorn, ik werd als waanzinnig en balde de
vuisten tegen de Durance. Voor het raam staande, schold ik haar uit.

"Ellendige!" riep ik onder het geraas van het water, "ik heb
u mijne liefde geschonken, gij waart mijne eerste minnares, en
heden besteelt gij mij, komt gij mijne hoeve vernielen en mijn vee
meesleuren. O! gevloekte! gevloekte!.... Daarop hebt gij mij Babet
geschonken, zijt gij vol zachtheid langs mijne weiden heengegleden. Ik
dacht dat gij eene goede moeder waart, ik herinnerde mij dat oom
Lazare teederheid had gekoesterd voor uw helder water, ik meende u
dankbaarheid verschuldigd te zijn... Gij zijt eene ontaarde moeder,
ik ben u slechts haat schuldig...."

Maar de Durance versmoorde, met hare donderende stem, mijne kreten; en
zij breidde zich onverschillig en breed uit, hare golven voortstuwende
met heel de rustige halstarrigheid der onbezielde dingen.

Ik keerde achter in het vertrek terug en ging Babet omhelzen, die
weende. De kleine Marie sliep glimlachend voort.

"Maak u niet ongerust", zeide ik tot mijne vrouw. "Het water kan niet
altijd stijgen...... Het gaat zeker afnemen.... Er bestaat niet het
minste gevaar".

"Neen, er is volstrekt geen gevaar", herhaalde Jacques
koortsachtig. "Het huis is stevig gebouwd".

Op dat oogenblik boog Marguerite, die op het venster toegetreden was,
in de nieuwsgierigheid van den angst, zich als eene waanzinnige en
stortte, onder het slaken van een kreet naar omlaag. Ik snelde op
het raam toe, maar ik kon Jacques niet meer verhinderen in het water
te springen.

Marguerite had hem als kind op de armen gewiegd, hij droeg de oude een
gehechtheid toe, alsof hij haar zoon geweest ware. Bij het gedruisch
van haar beider val was Babet overeind gerezen, vervuld van ontzetting,
de handen gevouwen houdend. Zij bleef daar staan, met opengesperden
mond en groote strakke oogen, slechts naar het raam turende.

Ik had mij op de vensterbank neêrgezet, de ooren vervuld van het
geloei der wateren, en ik zou niet weten te zeggen hoe lang Babet
en ik in die smartelijke verdooving gedompeld bleven, toen een stem
mij riep. Het was Jacques die zich aan den muur, onder het raam,
vastklemde. Ik stak hem de hand toe en hij klauterde naar boven.

Babet omklemde hem onstuimig in de armen. Thans kon zij weêr snikken
en dat was haar een verlichting.

Er was geen sprake van Marguerite. Het ontbrak Jacques aan moed om
ons te zeggen dat hij haar niet had kunnen wedervinden en wij durfden
hem niet ondervragen naar zijn pogingen.

Hij trok mij ter zijde en voerde mij naar het venster terug.

"Vader", zeide hij fluisterend: "er staat reeds meer dan twee meters
op de binnenplaats, en de rivier wast nog steeds door. Wij kunnen
hier niet langer blijven".

Jacques had gelijk. Het huis brokkelde af, de planken der schuren
verdwenen een voor een. En daarenboven drukte Marguerite's dood
ons neêr. Babet was waanzinnig van angst en overlaadde ons met
smeekbeden. Alleen Marietje bleef rustig op het groote bed liggen,
met haar pop in de armen en een zachten engelen-glimlach op het gelaat.

Het gevaar nam met de minuut toe. Het water stond op het punt de
vensterbank te bereiken en de kamer binnen te stroomen. Men zou
gezegd hebben dat een oorlogswerktuig de hoeve met doffe, zware,
regelmatige slagen belegerde. De stroom moest den vollen voorgevel
bestormen. En wij hadden geen enkele menschelijke hulp te verwachten!

"De oogenblikken zijn geteld", sprak Jacques vol zielangst: "Wij zullen
onder de puinhoopen begraven worden...... Laat ons maar planken zoeken
en een vlot maken".

Hij zeide dit in een soort koorts. Ik zou zeer zeker duizendvoud
liever midden op de rivier geweest zijn, op eenige saamgebonden balken,
dan onder het dak dier woning, die in ging storten. Maar waar men de
noodige balken krijgen? In mijne razernij, rukte ik de planken der
kasten weg, Jacques verbrijzelde de meubels, wij namen de luiken
af, grepen al de stukken hout, die wij slechts konden bereiken;
maar inziende dat het onmogelijk was die voorwerpen te gebruiken,
slingerde wij ze weder midden in het vertrek, van woede vervuld en
nog altijd zoekende.

Onze laatste hoop verdween, wij begrepen onze ellende en onze
onmacht. Het water steeg voortdurend; de wilde stem der Durance riep
ons toornig. Toen barstte ik in snikken los, nam ik Babet in mijn
sidderende armen en smeekte ik Jacques bij ons te komen. Ik wilde
dat wij allen in ééne en dezelfde omhelzing zouden sterven.

Maar de jongeling was weder aan het venster gaan staan en plotseling
riep hij uit:

"Vader, wij zijn gered! Kom eens zien".

De hemel was barmhartig. Het dak eener schuur, dat door den storm
weggeslagen was, kwam juist tegen het venster aanstuiten. Dit dak,
dat verscheidene meters breed was, bestond uit lichte balken en riet;
het dreef boven en moest een uitstekend vlot opleveren. Ik vouwde de
handen, bereid dat hout en stroo te aanbidden.

Na het dak stevig aan het raam bevestigd te hebben, sprong Jacques op
het dak. Hij liep op het riet op en neer, zich overtuigende of het
wel overal sterk genoeg was. Het vlot bood weerstand: wij konden er
ons zonder vrees op wagen.

"O! het zal ons wel allen dragen", sprak Jacques verheugd. "Zie toch
eens aan hoe weinig het in het water wegzinkt!.... De moeilijkheid
zal maar zijn het te besturen".

Hij blikte om zich heen en greep in het voorbijgaan twee stokken,
die door den stroom meegesleept werden.

"Kijk! hier hebben wij roeispanen", ging hij voort: "Vader, wij
moeten gaan staan, gij achter en ik van voren dan zullen wij het vlot
gemakkelijk besturen. Het water is nog geen drie meter diep.... Gauw
gauw, kom er op, wij mogen geen minuut verloren laten gaan".

Mijn arme Babet poogde te glimlachen. Zij wikkelde Marietje voorzichtig
in een sjaal; het kind was juist wakker geworden; geheel ontsteld,
bewaarde zij het stilzwijgen en slaakte slechts diepe zuchten. Ik
plaatste een stoel voor het venster, en liet Babet op het vlot
klimmen. Toen ik haar zoo in de armen hield, omhelsde ik haar met een
onbeschrijfelijke ontroering; ik gevoelde dat deze kus de allerlaatste
zou zijn.

Het water begon de kamer binnen te vloeien. Onze voeten waren
doorweekt. Ik klom het laatst op het vlot, en daarop maakte ik het touw
los. De stroom drukte ons tegen den muur aan; wij hadden eindelooze
voorzorgen en moeite noodig om ons van de hoeve te verwijderen.

Van lieverlede was de mist opgetrokken. Toen wij ons verwijderden,
zal het omstreeks middernacht geweest zijn. De sterren verdwenen nog
in een nevel; de maan, die bijna aan den horizon stond, verlichte
den nacht als een soort vale dageraad.

Het was eerst toen dat de overstrooming zich voor ons in heel haar
grootsche afgrijselijkheid vertoonde. Het dal was in een stroom
herschapen. Van den eenen heuvel tot den ander, tusschen de donkere
gevaarten der boomen door, vloeide de Durance als een zee; zij alleen
leefde nog te midden van die doode natuur, en brulde voort met hare
gebiedende stem, in haar woede heel de majesteit van haar reuzenkracht
behoudende. Op enkele plekken verrezen groepen hooge boomen, die zwarte
strepen over de bleeke watervlakte wierpen. Voor ons uit, herkende
ik de toppen der eiken van de laan; de stroom dreef ons naar die
takken toe, die voor ons als even zoovele klippen waren. Om het vlot
heen spoelden overblijfselen, stukken hout, ledige vaten, graszoden;
de rivier droeg de voorwerpen verder, door haar toorn vernield.

Links van ons bespeurden wij de lichten van Dourgues. Men zag
lantarens ronddragen door de duisternis. Het water kon niet tot het
dorp geklommen zijn; alleen de lage gronden waren overweldigd. Men
zou zonder twijfel hulp aanbrengen. Wij zagen uit naar de lichten,
die over de rivier glinsterden; ieder oogenblik meenden wij het
gedruisch van roeispanen te hooren.

Wij waren op goed geluk af vertrokken. Zoodra het vlot zich midden in
den stroom bevond, verloren te midden van de draaikolken der rivier,
werden wij wederom door doodsangst aangegrepen, betreurden wij het
bijna dat wij de boerderij hadden verlaten. Van tijd tot tijd wendde
ik mij om, wierp ik een blik op de hoeve, die nog altijd staande bleef,
en zich grauw afteekende op het blanke water. Babet, die midden op het
vlot neergehurkt zat, tusschen 't riet van het dak, hield Marietje
op den schoot, het hoofd der kleine tegen hare borst aangeklemd om
haar den afschuwelijken aanblik der rivier te verbergen. Beiden waren
ineengedoken, voorovergebogen in hare omarming, en schenen kleiner
geworden door de vrees. Jacques stond aan den voorsteven, uit al zijn
macht op zijn stok drukkende; nu en dan wierp hij ons haastig een blik
toe, en zette zich dan wederom zwijgend aan den arbeid. Ik stond hem
zooveel ik vermocht bij, maar onze pogingen om den oever te bereiken
bleven vruchteloos. In weerwil van onze stokken, die wij, op gevaar af
van ze te breken, in den modder duwden, dreven wij van lieverlede af;
eene kracht, die uit de diepte van het water scheen op te stijgen,
duwde ons naar het midden van den stroom voort. De Durance maakte
zich langzaam van ons meester.

Overdekt van zweet en nog altijd voortworstelende, voelden wij ons
door woede aangegrepen; wij vochten met de rivier als met een levend
wezen, haar pogende te overwinnen, te kwetsen, te dooden. Zij knelde
ons tusschen hare reuzenarmen vast, en onze stokken werden, in onze
handen, tot wapenen, die wij haar op hartstochtelijke wijze in de
volle borst stietten.

Zij brulde, zij wierp ons haar schuim in het gelaat, zij kronkelde
zich onder onze stooten. Met opeengeklemde tanden verzetten wij
ons tegen haar zegepraal. Wij wilden niet overwonnen worden. En wij
werden overmeesterd door het krankzinnig verlangen het monster te
verpletteren, het met vuistslagen tot onmacht te dwingen.

Langzaam dreven wij naar het midden af. Wij hadden reeds den ingang
der eikenlaan bereikt. De zwarte takken staken uit boven het water,
dat zij onder hartrijtend gekerm verscheurden. Misschien wachtte de
dood ons daar wel op, door den een of anderen stoot. Ik riep Jacques
toe de laan in te sturen en haar te volgen, dan zich aan de takken
vast te klemmen. En op deze wijze kwam ik nog een laatste maal door
die laan van eikenboomen, waar ik in mijn jeugd en gedurende mijn
rijpen leeftijd zoo dikwijls doorheen gezworven had. In dien nacht
vol ontzetting, boven den huilenden afgrond, dacht ik aan oom Lazare,
zag ik nog eens de gelukkige uren mijns levens mij weemoedig toelachen.

Aan het eind der laan zegevierde de Durance. Onze stokken raakten niet
langer den bodem. In de woeste snelheid harer overwinning sleurde het
water ons voort. En van dat oogenblik af, kon het met ons verrichten
wat het wilde. Wij gaven ons gewonnen. Met duizelingwekkende vaart
dreven wij de rivier af. Groote wolken sleepten zich als vuile,
gescheurde lompen langs den hemel voort; en wanneer de maan zich
verschuilde, daalde er een onheilspellende duisternis neder. Dan rolden
wij in een chaos verder. Reusachtige, inktzwarte golven, die aan den
rug van visschen deed denken, sleepten ons al wentelende mede. Ik
zag Babet of de kinderen niet meer. Ik gevoelde mij reeds als dood.

Hoelang deze jongste tocht duurde, weet ik niet. Plotseling kwam de
maan te voorschijn, werd de horizon helderder. En bij dat licht,
ontdekte ik, vlak voor ons uit, eene zwarte massa, die den weg
versperde, en waar wij met heel de snelheid van den stroom op
aandreven. Wij waren verloren, en zouden daartegen verpletterd worden.

Babet was in haar volle lengte overeind gerezen. Zij stak mij de
kleine Marie toe.

"Neem het kind!" riep zij uit: "Laat mij maar aan mijn lot over!"

Jacques had Babet reeds in zijne armen genomen, en sprak met luide
stem:

"Red de kleine, vader. Ik zal mijne moeder redden".

De zwarte massa rees voor ons op. Ik meende een boom te herkennen. Er
volgde een ontzettende schok en het doormidden gespleten vlot strooide
zijn stroo en zijne balken in den dwarrelstroom der rivier.

Ik viel neer, Marietje dicht tegen mij aanklemmende. Het ijskoude
water hergaf mij al mijn moed. Zoodra ik weder boven was gekomen,
greep ik het kind beet, legde ik haar ten halve over mijn hals en
begon ik met inspanning te zwemmen. Indien het kind niet bewusteloos
ware geraakt en tegengesparteld had, waren wij beiden op den bodem
van den afgrond gebleven.

En terwijl ik voortzwom, werd mijn keel door een doodelijken angst
dichtgeschroefd. Ik riep Jacques: Ik poogde in de verte te blikken,
maar hoorde slechts het geloei, ik zag de bleeke oppervlakte der
Durance. Jacques en Babet rustten in de diepte. Zij had zich aan
hem moeten vastklemmen, hem in eene noodlottige omhelzing moeten
medesleepen. Welk een wreede doodstrijd! Ik had willen sterven; ik
zonk langzaam weg, ik wilde hun opzoeken onder het zwarte water. En
zoodra de golven Marietje's gezichtje aanraakten, worstelde ik opnieuw
met woeste geestkracht om den oever te bereiken.

Het was aldus dat ik Babet en Jacques aan hun lot overliet, wanhopig
niet met hen te kunnen sterven, hun nog altijd met schorre stem
roepende. De rivier wierp mij op de kiezelsteenen neer, als een dier
graszoden, die zij in haar loop achterliet. Toen ik tot het leven
wederkeerde, nam ik mijne dochter, die de oogen opsloeg, in de armen.

De dageraad brak aan. Mijn winternacht was ten einde, die ontzettende
nacht, die medeplichtig was geweest aan den moord op mijne vrouw en
zoon gepleegd.

En thans, na jaren van rouw, blijft mij een laatste vertroosting
over. Ik ben de ijskille winter, maar ik voel in mij de naderende
lente sidderen. Oom Lazare had gelijk te zeggen: wij sterven nooit. Mij
werden de vier jaargetijden geschonken, en nu keer ik tot het voorjaar
terug, beginnen voor mijne dierbare Marie de eeuwigdurende vreugden
en de eeuwigdurende smarten.


Einde.






INHOUD:


  Nantas de Sterke                    I.
  De Overstrooming                   II.
  Hoe men sterft                    III.
  De Oesters van den heer Chabre     IV.
  De Herleving                        V.
  Jean Gourdon                       VI.






End of the Project Gutenberg EBook of Nantas, by Emile Zola

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NANTAS ***

***** This file should be named 21945-8.txt or 21945-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/2/1/9/4/21945/

Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net/


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.